Βέρα Ζαβιάλοβα
4ο έτος της φιλολογικής σχολής του Λομονόσοφ , τμήμα βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας
Δημοσίευση στις Φρυκτωρίες: Μ.Πάτσης

19 Οκτωβρίου 2003

’’Τα παιδιά και οι μεγάλοι στο μυθιστόρημα της Ζιράνας Ζατέλη:«Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους»’’

Τα παιδιά είναι ένα ειδικό ανθρώπινο γένος
Τόμας Μανν
Στη Λογοτεχνεία του 20ου αιώνα, τα παιδιά παρουσιάζονται σε πολλά έργα. Οι συγγραφείς είτε ενδιαφέρονται για την παιδική ψυχολογία , είτε χρησιμοποιούν τον παιδικό κόσμο , για να εξετάσουν πανανθρώπινα προβλήματα. Η συμπεριφορά των παιδιών πολύ συχνά είναι μια εξογκωμένη μορφή της συμπεριφοράς των μεγάλων. Αρκεί να θυμηθούμε το «Μικρό πρίγκιπα» του Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερί, το «Οίκο χωρίς νοικοκύρη» του Γένριχ Μπελ, τον «Αρχηγό των μυγών» του Ουίλιαμ Γόλντινγκ, όπου παρουσιάζεται ένα ολόκληρο παιδικό κράτος σε ερημονήσι, το «Θάνατο στη Βενετία» και το «Μάριο και ταχυδακτυλουργό» του Τόμας Μανν, και τελικά το μυθιστόρημα ενός εκπροσώπου του σύγχρονου γαλλικού πεζού λόγου του Κριστιάν Μπομπέν «Ολοι είναι απασχολημένοι». Ο καθένας απ’αυτούς τους συγγραφείς φυσικά εξετάζει το θέμα από την δική του άποψη η οποία διαφέρει από τους άλλους και εισάγει τα παιδιά στο έργο του με κάποιο συγκεκριμένο σκοπό.

Το μυθιστόρημα της Ζ.Ζατελη «Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους»

Το τελευταίο μυθιστόρημα της ελληνίδας συγγραφέως Ζιράνας Ζατέλη «Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους , ο θάνατος ήρθε τελευταίος», μας εντυπωσιάζει με το μεγάλο ποσοστό παιδιών που παρουσιάζονται στο κείμενο. Ένα πλήθος ένθετων επεισοδίων ή σκηνών, οι ήρωες των οποίων είναι παιδιά, οι συνειρμοί από την παιδική ζωή, οι περισσότεροι ήρωες συνολικά του μυθιστορήματος είναι επίσης παιδιά. Ο κόσμος των παιδιών αντιτάσσεται στον κόσμο των μεγάλων. Η Ελληνίδα συγγραφέας, μου φαίνεται παρουσιάζει τα παιδιά τελείως διαφορετικά από τους σύγχρονους ευρωπαίους συγγραφείς που ανέφερα. Γι’ αυτό το λόγο κατά την δική μου άποψη θα είναι πολύ πιο εύκολο να εξετάσουμε τις σχέσεις των μεγάλων και των παιδιών σ’ αυτό το έργο συγκρίνοντας το, με τα έργα των λαμπρότερων εκπροσώπων της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα.
Το μυθιστόρημα της Ζιράνας Ζατέλη στην ουσία είναι μια τριλογία «Ο θάνατος ήρθε τελευταίος», «Το πάθος χιλιάδες φορές», «Με το παράξενο όνομα», είναι η ιστορία μιας οικογένειας η οποία ζει σ’ένα χωριό της βόρειας Ελλάδος. Η πράξη του πρώτου μέρους διεξάγεται την δεκαετία του ’50 του 20ου αιώνα. Αυτό το μέρος μας λέει πώς η καταιγίδα σκότωσε ενά μικρό αγόρι τον Ζάφο και πως αυτός συνάντησε στον τάφο της μητέρας του τον Σέρκα τον εξώγαμο γιο του παππού του του Δάφκου.
Το δεύτερο μέρος μας μεταφέρει στην δεκαετία των ’20 και μας λέει την ιστορία της νιότης του Δάφκου, της οικογένειάς του, του γιου του Σέρκα, τον οποίο όπως αποδείχθηκε στη μέση του βιβλίου στην πραγματικότητα λένε Αναστάση, και Σέρκας είναι το επίθετο του πατριού του, το οποίο ο ίδιος ο Αναστάσης διάλεξε για τον εαυτό του ως παρατσούκλι. Το τρίτο μέρος μας γυρίζει πίσω στις δεκαετίες του ’40 και του’50 και μας λέει για το τέλος των περισσότερων ηρώων του μυθιστορήματος και τα γεγονότα που οδήγησαν στο θάνατο του Ζάφου με το οποίο αρχίζει το μυθιστόρημα. Ετσι ο κύκλος κλείνει.
Όπως λέει η ίδια η συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου «Με το παράξενο όνομα είναι ο γενικός τίτλος αυτοτελών – όσο και σπονδυλωτών – μυθιστορημάτων...» Έχοντας όμως τελειώσει το διάβασμα, καταλαβαίνεις ότι πρέπει να ξαναδιαβάσεις το μυθιστόρημα, γιατί τόσο πολλές νύξεις δεν κατάλαβες. Εδώ παραθέτω ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Όταν πέθανε ο Ζάφος, η Ζιράνα Ζατέλη λέει ότι αυτό είναι «η έβδομη σφραγίδα» και μόνο στο τέλος του βιβλίου αναφέρει πως εννοείται η πυρωμένη σφραγίδα με την οποία εγκαίει τον ώμο του ο Δάφκος, ο παππούς του Ζάφου μετά από κάθε πρόωρο θάνατο των δικών του.
«Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους» είναι ένα τυπικό δείγμα μετανεωτερικού μυθιστορήματος, με πολύπλοκη ύφανση. Η Ζιράνα Ζατέλη παίζει με τα ονόματα των μερών και των κεφαλαίων του μυθιστορήματος, ιδιαίτερη σημασία έχουν οι περιγραφές της φύσης και οι πιο μικρές λεπτομέρειες, τα ένθετα επεισόδια, τα ονόματα των ήρωων του μυθιστορήματος. Για παράδειγμα τα ονόματα όλης της οικογένειας του Δάφκου είναι ονομασίες φυτών Τριαντάφυλλος, Τριφυλλία, Μυρτώ, Δάφνη και Λεύκα. Την μητέρα του Σέρκα και την ερωμένη του Δάφκου την λένε Ζήνα, υπάρχει και ένα έντομο το οποίο ονομάζεται ζίνα και με το οποίο η συγγραφέας συνέχεια συγκρίνει την Ζήνα.
Η Ζιράνα Ζατέλη δίνει μεγάλη σημασία στα ονόματα και στην ονοματοδοσία: το κορίτσι βαφτίστηκε Λεύκα, αφού ο νονός της εντυπωσιάστηκε από την ιστορία μιας δασκάλας που δηλητηριάστηκε. Αυτό το επεισόδιο επηρέασε και όλη την ζωή της μικρής και το πως την αντιμετοπίζουμε εμείς σαν ήρωα του μυθιστορήματος. Η μητέρα του Ζάφου η Δάφνη σύμφωνα με την αδέλφη του Δάφκου την Τριφυλλία είναι η πεθαμένη κόρη του Δάφκου που γύρισε πίσω στη γη και που φέρει το ίδιο όνομα. Από την άλλη, την μητέρα του Ζάφου την ονόμασαν έτσι προς τιμήν μιάς συγγενούς της η οποία ήταν πολύ όμορφη και επίσης πέθανε νέα. Γι’αυτό το λογό του αναγνώστη δεν του αφήνει την αίσθηση της οδυνηρότητας και της παραξενιάς των γινόμενων και των ηρώων του έργου. Η Ζιράνα Ζατέλη παρουσιάζει τους ήρωες της πολύ σχηματικά, πολύ συνοπτικά περιγράφει την εξωτερική τους εμφάνηση, μας αναφέρει μόνο ένα - δυο χαρακτηριστηκά τα οποία παίζουν μετά μεγάλο ρόλο. Σπάνια μας δίνει εσωτερικούς μονολόγους. Ωστόσο όλα αυτά δε μας εμποδίζουν να φανταστούμε σαφώς τους ήρωες αυτού του μυθιστορήματος.
Η συγγραφέας συχνά χρησιμοποιεί έναν τρόπο τον οποίο σύμφωνα με τον Χιτσκόκ θα ονομάζαμε suspens, δηλαδή διαρκώς κρατάει τον αναγνώστη σε ένταση, από την αρχή , υπαινισσόμενη την λύση συνήθως ως μη δυσμενή.

Τα παιδιά στο μυθιστόρημα

Όπως έχω ήδη αναφέρει οι περισσότεροι ήρωες του μυθιστορήματος είναι παιδιά. Μπορούμε να πούμε ότι τα παιδιά είναι το βασικό θέμα του τελευταίου έργου της Ζιράνας Ζατέλη. Τα παιδιά αυτά δεν είναι όμως κανονικά. Τώρα θα προσπαθήσω να τα εξετάσω πιο λεπτομερώς.
Τα πρώτα παιδιά που συναντούμε στο κείμενο είναι ο δωδεκάχρονος Ζάφος και δυο φίλοι του οι οποίοι παίζουν σβούρες την ώρα της καταιγίδας. Πολύ ενδιαφέρον είναι ήδη το γεγονός ότι η συγγραφέας δεν μας λέει τίποτα για την εξωτερική τους εμφάνιση , και τα ονόματα τους τα μαθαίνουμε μονό στο τρίτο κεφάλαιο και μετά τον θάνατο του Ζάφου. Ετσι εμφανίζονται στο μυθιστόρημα απλώς σαν παιδιά.
Όχι μόνο τα παιδιά αλλά και τους περισσότερους ήρωες η Ζιράνα Ζατέλη εισάγει στο έργο μη δίνοντας περιγραφή της εμφάνισης τους. Για παράδειγμα όπως στην περίπτωση του Ζάφου η όταν εμφανίζεται για πρώτη φορά ο Αναστάσης-Σέρκας μας αναφέρει μόνο το χρώμα των ματιών τους (το γκρι) ξεχνώντας να μας πει και το όνομα τούς.
Αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου ότι η εμφάνισή τους δεν έχει τίποτα το ενδιαφέρον. Ολα τα παιδιά και οι πιο συμπαθητικοί για την συγγραφέα μεγάλοι είναι κάπως σημειωμένοι: στην εμφάνιση τους υπάρχει κάποιο στοιχείο το οποίο τους ξεχώριζει από το πλήθος. Αυτό το στοιχείο το τονίζει η Ζιράνα Ζατέλη προσθέτοντας και κάποιο άλλο χαρακτηριστικό το οποίο μας βοηθάει να καταλάβουμε καλύτερα τον χαρακτήρα του ήρωα. Ετσι η Ζήνα είνα πολύ αδύνατη , αυτό υπογραμμίζει την παιδικότητα και την απροστασία της, ό,τι είναι πολύ σημαντικό για την συγγραφέα, εκτός απ’αυτό έχει μια ουλή στο πάνω χείλι και της λείπει ένα δόντι το οποίο ύστερα αντικαταστάθηκε από ένα ασημένιο που είναι και αυτό επίσης πολύ φανερό. Η Δάφνη έχει πολύ όμορφα πράσινα διαπεραστικά μάτια, τέτοια μάτια έχει και ο Δάφκος που επίσης εγκαίει ο ίδιος στον ώμο του σφραγίδες για να θυμάται τους πρόωρα πεθαμένους δικούς του. Ο Σέρκας έχει επίσης τα μάτια, τα οποία η αδελφή του Δάφκου η Τριφυλλία που τον ανάθρεψε , ονομάζει φυλακτήρια (σελ. 276), το πρόσωπο της Λεύκας είναι «στηγματισμένο από ένα σωρό μικροσκοπικές κηλίδες τις οπιοές είχε σε κάποια ακατάλληλα σημεία του προσώπου, όπως στην μύτη ή κοντά στο στόμα» (σελ. 45), και τα μάτια της θυμίζουν τα μάτια της Δάφνης της θείας της. Γι’αυτά τα μάτια η Ζιράνα Ζατέλη λέει ότι «τα μάτια της μικρής ήταν τα μάτια μιας ώριμης γυναίκας» (σελ. 45). Και αυτή η έκφραση δεν είναι τυχαία: είναι φράση-κλειδί για να καταλάβουμε τις παραξενιές και την οδυνηρότητα των παιδιών στο μυθιστόρημα. Ολα αυτά τα παιδιά υποχρεώθηκαν να μεγαλώσουν νωρίτερα απ’ ό,τι έπρεπε. Κάποιο μέρος του εαυτού τους μεγάλωσε εξαιτίας των συνθηκών ζωής φυσικά δυσμενών και κάποιο έμεινε ακόμη μικρό. Αυτό δηλώνει συχνά και η ίδια η Ζιράνα Ζατέλη. Ετσι για έναν από τους φίλους του Ζάφου λέει: «Μίλησε σαν μεγαλύτερος κατά δέκα χρόνια» (σελ. 20).
Για τον ίδιο τον Ζάφο η συγγραφέας λέει: «Τόσα και τόσα έχουν περάσει από πανω του στη λιγοστή ηλικία που κουβαλούσε» (σελ. 66).Παρόμοια λόγια θα βρούμε και για τη Ζήνα: «Η Ζήνα, στο κατώφλι μόλις των δεκαεπτά Μαΐων της, πήρε μιαν ωριμότητα, που ειδεμή, θα’χε ακόμη καιρό μπροστά της για να κοπιάσει» (σελ. 212).
Ο λόγος των παιδιών δεν είναι κανονικός παιδικός λόγος , εκφράζονται με παροιμίες, εκφράσεις, νεολογισμούς παρμένους από το λεξιλόγιο των πλησιέστερων μεγάλων.
Όλα τα παιδιά στο μυθιστόρημα είναι σαν τους οσίους. Πολύ σημαντικά είναι αυτά , που μιλάνε στους μεγάλους. Μερικές φορές , οι μεγάλοι τα ρωτούν σαν τους προφήτες για να μάθουν το μέλλον. Αυτό μπορεί να είναι η απηγαγμένη εις άτοπο ιδέα πως όλα τα παιδιά είναι αθώα. Η Ζιράνα Ζατέλη όμως δεν προσπαθεί να δημιουργήσει μια ουτοπία , πιστεύει ειλικρινά σε αυτήν.
Αρκεί να θυμηθούμε την συμπεριφορά του μικρού Αναστάση: όταν η μητέρα του έφυγε στη Θεσσαλονίκη για να ξενοδουλέψει και άφησε το παιδί της στην αδελφή του Δάφκου την Τριφυλλία, ο Αναστάσης ακούγοντας να βροντάει την ώρα της καταιγίδας «σήκωνε το δαχτυλάκι του προς τα πάνω κάνοντας «Ααα!...Ααα!» (σελ. 260), επίσης όταν τον θήλαζε η Τριφυλλία «με το ίδιο χέρι - ή με το άλλο, όπως το βόλευε – δεν έχανε καιρό και έφραζε τη θηλή του στήθους, την ίδια οπή της θηλής, για να μην κυλήσει άδικα καμμιά σταγόνα γάλα» (σελ. 260). Το γεγονός αυτό προκαλεί φόβο και συγκινεί τους γύρω μεγάλους. Θα αναφέρω ένα «ανδραγάθημα» της Δάφνης της τρίχρονης κόρης του Δάφκου και της Ελένης η οποία αντί να χαϊδέψει χτύπησε την μητέρα της μη ξέροντας ότι σε λίγα λεπτά θα πεθάνει και γι’ αυτό θα φταίει εν μέρει η ίδια η Ελένη (σελ. 317).
Μας εντυπωσιάζει το ποσοστό των παιδικών θανάτων στο μυθιστόρημα. Εκτός από τους θανάτους των κυριότερων ηρώων του μυθιστορήματος έχει ένα σωρό ένθετα επεισόδια , στα οποία τα παιδιά πεθαίνουν από μόλυνση του αίματος, έχοντας πέσει από το δένδρο, από παράξενη αρρώστια του δέρματος, απορροφώμενοι από το έλος. Τέτοια παιδιά-όσιοι , δεν θα μπορέσουν να επιζήσουν στον κόσμο των μεγάλων, πρέπει να φύγουν. Ο θάνατος αυτών των παιδιών είναι παράξενος, προκαλεί φόβο τον αναγνώστη. Ο Ζάφος χάθηκε μέσα στην καταιγίδα, τον βρήκαν ύστερα με ανοιγμένο το στόμα, με μόνο ένα παπούτσι – το άλλο το βρήκαν αργότερα «σαν να τραβούσε μοναχό τον δρόμο του» (σελ. 53-55).
Οι χαρακτήρες των παιδιών έχουν κάτι μαγικό, άγριο. Έτσι , η δίχρονη κόρη της Τριφυλλίας η Φωτεινή ή Φωτίκα, όπως την λένε οι δικοί της, προσπαθεί προξενήσει βλαβή στον μικρό Αναστάση, για τον οποίο δεν ξέρει από πού τους ήρθε και ο οποίος αφελκύει την προσοχή των γονιών της από την ίδια. Για να πετύχει τον σκοπό της η μικρούλα τύφλωσε την αγαπημένη της κούκλα (σελ. 272).
Τα επόμενα τα λέει η ξαδέρφη του Ζάφου για τον εαυτό της: «Από τότε που γεννήθηκα εγώ , άρχισαν να πεθάνουν όλοι (σελ. 80)». Παράξενη σκέψη για ένα δωδεκάχρονο κορίτσι, έτσι δεν είναι;
Η πιο ενδιαφέρουσα ομάδα παιδιών για την Ζιράνα Ζατέλη είναι τα παιδιά της ηλικίας από 10 ως 15 χρονών. Η συγγραφέας εισάγει επεισόδια από τη βρεφική ηλικία των ηρώων της μόνο με έναν σκοπό: να προγραμματίσει την μέλλουσα παραξενιά τους, όπως στην συγκινητική ιστορία του Σέρκου-Αναστάση.
Σαν φόντο γι’αυτά τα παράξενα παιδιά η Ζιράνα Ζατέλη εισάγει στο κείμενο παιδιά που σήμερα σ’εμάς θα φαίνονταν κανονικά, δε μας λέει όμως τι απέγιναν όταν μεγάλωσαν, αφού γίνονται ολότελα ομαλά μέλη της κοινωνίας, και γι’αυτό το λόγο χάνουν κάθε ενδιαφέρον για την συγγραφέα. Στους χαρακτήρες των όμως υπάρχουν κάτι παράξενα στοιχεία , σαν κάποια σήμανση του παιδικού κόσμου. Για παράδειγμα, ο Νικήτας γιος του Δάφκου που μεγάλωσε μαζί με τον Αναστάση στη παιδική ηλικία προλέγει την τύχη από την Βίβλο, τραγουδάει παράξενα τραγούδια, μεγάλος πια όμως φεύγει στην Γερμανία σαν Gastarbeiter. Πιο τετριμμένη ιστορία δεν μπορεί να υπάρχει.

Οι μεγάλοι στο μυθιστόρημα

Για την συγγραφέα ο κόσμος των παιδιών είναι πολύ πιο συμπαθητικός από τον κόσμο των μεγάλων, στους οποίους δίνει πολύ λιγότερη προσοχή. Εάν από μερικά , αλλά σημαντικά για την συγγραφέα χαρακτηριστικά που μας αναφέρει μπορούμε να φανταστούμε πολύ σαφείς και ζωντανές εικόνες των παιδιών, για τους μεγάλους στην Ζιράνα Ζατέλη , αρκείται να πει λίγα λόγια.
Στο μυθιστόρημα ο κόσμος των μεγάλων και ο κόσμος των παιδιών αντιτάσσονται πολύ έντονα. Ο παιδικός κόσμος είναι πιο αγνός και – αν και αυτό μπορεί να φανεί παράξενο – πιο φρόνιμος. Οι μεγάλοι συχνά υποτιμούν τα παιδιά. Για παράδειγμα όταν συζητούν για τον τάφο της Δάφνης ενώ ο γιος της κάθεται δίπλα, η Ζιράνα Ζατέλη λέει: «Το θεώρησαν φαίνεται ανώφελο να είναι τόσο προσεκτικοί μπροστά στον ανήλικο συνδαιτυμόνα τους» (εσλ. 56). Αυτήν την ιδέα επιβεβαιώνει το γεγονός ότι ο τόσο συμπαθητικός για την συγγραφέα ήρωας, η Αννα χάθηκε κάτω από το βλέμμα της Λεύκας (σελ. 44).
Αν και η συγγραφέας μας περιγράφει λεπτομερώς τα παιδικά χρόνια των ήρωων της, μεγάλοι πια δεν την ενδιαφέρουν. Τα παιδικά στοιχεία των χαρακτήρων των μεγάλων προσελκύουν την προσοχή της Ζιράνας Ζατέλη. Θεωρεί ότι είναι το πιο σημαντικό, αυτό συμπαθεί στους ήρωες της.
Την συγγραφέα ενδιαφέρει η ψυχολογία των γυνακείων χαρακτήρων λογώ του μητρικού φίλτρου. Ετσι συμπαθεί πολύ την Τριφυλλία η οποία δέχτηκε να θρέψει εκτός από τα δικά της παιδιά και τον εξώγαμο γιο του Δάφκου τον Αναστάση.
Πολύ περίεργα αναπτύσσονται οι σχέσεις μεταξύ της γυναίκας του Δάφκου Ελένης και του Αναστάση, τον οποίο η Ελένη υποχρεώθηκε να δεχτεί στην οικογένεια της. Το παιδί κατάφερε να κάνει την Ελένη να τον αγαπήσει, και όταν ο Αναστάσης φεύγει για να ζήσει με την δική του μητέρα, η Ελένη κλαίει.
Ελκύει πολύ προσοχή το πρόσωπο του Δάφκου. Είναι σαν άξονας του μυθιστορήματος. Παρουσιάζεται σ’όλα τα μέρη του έργου. Ο Δάφκος είναι ο μεγάλος που σαν να παρακολουθεί τα γινόμενα από μακριά. Και για να καταλάβουμε καλύτερα τι τον έκανε να γίνει τόσο φρόνιμος και αλύγιστος, η συγγραφέας μας διηγείται τις περιπέτιες της νεότητάς του, τις τύψεις του εξαιτίας της απάτης στη γυναίκα του και της αγάπης του για τη Ζήνα. Αντίθετα από την αδελφή του και τον άνδρα της τους οποίους κατέστρεφαν όλες οι ατυχίες που έπεσαν πάνω τους , ο πρόωρος θάνατος των παιδιών τους, ο πόλεμος, ο Δάφκος κρατιέται καλά, μόνο εγκαίει σφραγίδες στον ώμο του.
Ξεχωρίζουν οι χαρακτήρες της Ζήνας και του Σέρκα , διατηρούν την παιδικότητα τους και όταν μεγάλωσαν σε πολλά στοιχεία παραμένουν παιδιά. Και τη στιγμή που μεγαλώνουν πραγματικά φεύγουν από τη ζωή. Οταν ο Σέρκας που τριγύριζε σ’όλον τον κόσμο και ασχολούταν με το χάραγμα στο ξύλο αποφάσισε να παντρευτεί και να μείνει στο χωριό του, τον σκότωσε η αστραπή. Η Ζήνα όταν πραγματοποιήθηκε το όνειρο της για τον πλούτο και την οικογένεια, έπεσε από το άλογο και σε λίγο πέθανε. Το πρώτο που δείχνει ότι μεγαλώνει πραγματικά η Ζήνα είναι το γεγονός ότι της είναι δύσκολο να συνεννοηθεί με τον δικό της μικρό γιο (σελ. 250).Η Ζιράνα Ζατέλη πολλές φορές στρέφει την προσοχή μας στα παιδικά στοιχεία στον χαρακτήρα της Ζήνας: η τρελή χαρά της όταν ο Δάφκος της κάνει δώρο ένα φόρεμα – συμπεριφέρεται σαν ένα μικρό παιδί στον οποίο έκαναν δώρο ένα καινούριο παιχνίδι (σελ. 250). Ο Δάφκος λέει γι’αυτήν: «Παίζει και παίζει άλλα το πρωί και άλλα το βράδυ (σελ.196)
Ο Σέρκας συνεννοείται τόσο καλά με τον Ζάφο ακριβώς εξαιτίας του γεγονότος ότι έχουν πολλά κοινά: αφοσιωμένα παίζουν σβούρες, τραγουδούν, κοιτάζουν τα σύννεφα προσπαθώντας να μαντέψουν τι παριστάνουν, παίζουν με τα λόγια. Ο ίδιος ο Ζάφος μη ξέροντας πως να αποδώσει αυτό το αίσθημα λέει ότι ο Σέρκας «έχει φυσικότητα». Και αυτό είναι το πιο πολύτιμο στοιχείο του χαρακτήρα του Σέρκα.Η συγγραφέας χαρακτηρίζει αυτήν την κατάσταση με τα επόμενα λόγια: «έμοιαζαν συνομηλικοί, σαν λίγο να μεγάλωσε ο μικρός, λίγο να μίκρυνε ο μεγάλος (σελ. 81)».Πολλούς νεολογισμούς από το λεξιλόγιο του Σέρκα χρησιμοποιούν ο Ζάφος και οι φίλοι του στην συζήτηση στην αρχή του μυθιστορήματος. Σαφώς εκφράζει τη στάση της συγγραφέως απέναντι στα παιδιά ο Σέρκας: «Αγνός ήμουν και εγώ κάποτε, μα χάλασα, μεγάλωσα, πως το λένε (σελ. 66)».Ο Ζάφος όμως κρίνει τον Σέρκα εντελώς διαφορετικά: «Αν δε γίνω σαν αυτόν, όταν μεγαλώσω, δεν αξίζει να μεγαλώσω (σελ. 86)». Το μυστήριο του Σέρκα είναι ότι δε μεγάλωσε ποτέ του.

Συγκριτική ανάλυση

Με τα παιδιά από το έργο της Ζιράνας Ζατέλη μοιάζει το παιδί από το διήγημα της ελληνίδας συγγραφέως Λιλίκας Νάκου «Αγάπη». Είναι επίσης παιδί που μεγάλωσε νωρίτερα απ’ ό,τι έπρεπε, από την οικογένεια στην οποία, ο πάντα μεθυσμένος πατέρας , κλέβει το φαΐ και βασανίζει το μωρό το οποίο προσπαθεί να αναθρέψει ο ήρωας μας. Η Λιλίκα Νάκου τον ονομάζει «βουβός .... μικρός μάρτυρας» και μας λέει γι’αυτόν τα επόμενα: «Σε τι περιβάλλον μεγαλώνανε ολ’αυτά τα παιδιά, που είχα σήμερα δει εκεί στον συνοικισμό; Τι άκουγαν γύρω τους από μικρά; Και μεις τα θέλουμε κιόλας να’ναι τίμια καλά, όπως σε μερικά ψεύτικα διηγήματα για χρηστομάθειες (σελ. 56)». Και ο τύραννος πατέρας λέει για τα δικά του παιδιά πολύ καταπληκτικά λόγια: «Τα μωρά που γεννηθήκανε πάνω στον πόλεμο πρέπει να τα σκοτώνουνε (σελ. 58)».
Η στάση της Ζιράνας Ζατέλη απέναντι στους μεγάλους και τα παιδιά συμπίπτει με την στάση του Αντουάν ντε Σεντ-Εκζυπερί στο «Μικρό πρίγκιπα», όπου όλα που αφορούν τα παιδιά είναι θετικά, όλα που αφορούν τους μεγάλους είναι αρνητικά
Εκτός από τις φράσεις: «Οι μεγάλοι ποτέ δεν καταλαβαίνουν τίποτα από μόνοι τους, και για τα παιδιά είναι πολύ κουραστικό να τους τα εξηγούν όλα ασταμάτητα».«Στη ζωή μου έχω συναντήσει πολλούς , διάφορους , σοβαρούς ανθρώπους. Εχω ζήσει πολύ καιρό με τους μεγάλους. Τους είδα από κοντά, και γι’αυτό το λόγο, ομολογώ δεν άρχισα να τους νομίζω καλύτερους». Βρίσκουμε φράσεις που σχεδόν απολύτως συμπίπτουν με τα λόγια του Σέρκα τα οποία έχω αναφέρει: « Και εγώ φοβάμαι να γίνω σαν τους μεγάλους τους οποίους δεν νοιάζει τίποτα εκτός από τους αριθμούς».«Μπορεί να μοιάζω λιγάκι με μεγάλους. Ισως γερνάω».
Ολη η σκηνή της συνάντησης του Ζάφου και του Σέρκα στο νεκροταφείο μοιάζει πολύ με την υπόθεση του «Μικρού πρίγκιπα». Και να , η βασική ιδέα του Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερί για την προτίμηση των παιδιών , με την οποία η Ζιράνα Ζατέλη θα συμφωνούσε οπωσδήποτε : «Μόνο τα παιδιά ξέρουν τι ψάχνουν ...... αφιερώνουν ολόκληρες μέρες σε μια κουρελένια κούκλα, και γίνεται πολύ ακριβή γι’αυτούς και εάν τους την πάρουν , τα παιδιά κλαίνε».
Ο Κριστιάν Μπομπέν στο έργο του «Ολοι είναι αποσχολημένοι» , επίσης κάνει πολλές ακριβείς παρατηρήσεις για τα παιδιά. Το μυθιστόρημα του μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε με ένα απόσπασμα από το ίδιο: «Στη ζωή μπορεί να γίνει κανείς είτε βλάκας είτε τρελός» (σελ. 74).Πολύ στο πνεύμα του Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερί είναι η φράση: «Οι ιστορίες για μεγάλους είναι λιγάκι γλυκαμένες και άνοστες. Οι ζωντανοί συνήθως είναι κουφοί: τους παραπλανάει ο θόρυβος. Μόνο οι πεθαμένοι και τα ετοιμόγεννα παιδιά τα ακούνε όλα» (σελ. 19).
Για τον Κριστιάν Μπομπέν, όπως και για την Ζιράνα Ζατέλη και τον Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερί, τα παιδιά είναι το καλύτερο που υπάρχει σ’αυτή τη ζωή – «Ασχολούταν με τους λόγους της ζωής, τις πηγές της, την αρχή της, τη βάση της,την εγγύηση της – με το γέλιο ενός μωρού» (σελ. 100). Τα επόμενα λόγια είναι σαν σχόλιο για την σκηνή από το έργο της Ζιράνας Ζατέλη, όταν η Άννα χάθηκε κάτω από το βλέμμα της δωδεκάχρονης Λεύκας. «Πολύ δύσκολο είναι να αντέξεις στο διαπεραστικό βλέμμα ενός παιδιού , είναι σαν ο Θεός να στεκόταν μπροστά σας και να σας κοίταζε επίμονα, χωρίς να στεναχωρηθεί, προσηλωμένα, προσεκτικά σαν ξαφνιασμένος από το γεγονός ότι σας βλέπει εδώ» (σελ.31).
Ο Κριστιάν Μπομπέν και η Ζιράνα Ζατέλη , παρά την πλήρη διαφορά της μορφής , συμφωνούν σ’ ένα σημείο - τα παιδιά είναι το πιο πολύτιμο πράγμα σ’αυτόν τον κόσμο. Εάν όμως για τον Κριστιάν Μπομπέν , ο παιδικός κόσμος είναι κόσμος γέλιου, χαράς και ευτυχίας, για την Ζιράνα Ζατέλη αυτός ο κόσμος είναι παράξενος, οδυνηρός και μερικές φορές, όπως το έχω αποδείξει, άγριος.
Οπως και στο έργο της Ζιράνας Ζατέλη στο μυθιστόρημα του Κριστιάν Μπομπέν τα παιδιά είναι πολύ παράξενα. Αρκεί να θυμηθούμε τα ονόματα τους: η Κρεβέτα (γαρίδα), η Μανέζ και ο Ταμπούρ (το ταμπούρλο). Η Κρεβέτα ξαναγεννήθηκε από τις στάχτες μετά την πυρκαγιά και γι’αυτό το λόγο έχει την ικανότητα να χορεύει , μην αγγίζοντας το χώμα, όμως οι γλώσσες της φωτιάς που έχει στις φτέρνες καίνε συνέχεια τις κάλτσες της. Η Μανέζ προβλέπει το μέλλον και δεν κλείνει ποτέ τα μάτια της.
Πρέπει να σημειώσω, ότι στο έργο του Κριστιάν Μπομπέν όχι μόνο τα παιδιά αλλά και οι υπόλοιποι ήρωες είναι λίγο τρελοί, για παράδειγμα η μητέρα αυτών των τριών παιδιών-θαυμάτων έχει μια γοητευτική συνήθεια να πετάει όταν κοιμάται.
Και το τελευταίο έργο με το οποίο θα ήθελα να συγκρίνω το μυθιστόρημα της Ζιράνας Ζατέλη είναι «μια από τις πιο σκληρές αντιουτοπίες του 20ου αιώνα» (σελ. 7), το μυθιστόρημα του Ουιλιάμ Γόλντινγκ «Ο αρχηγός των μυγών». Ο Γόλντινγκ μας παρουσιάζει την περίπτωση , όταν στο ερημονήσι βρέθηκαν τα παιδιά τελείως μοναχά. Ο Γόλντινγκ πολύ σωστά παρατηρεί τους τύπους των παιδιών (για παράδειγμα το έξυπνο αλλά βαρετό αγόρι το παρατσούκλι του οποίου είναι Γουρουνάκι), τις τυποποιημένες περιπτώσεις από τη ζωή των παιδιών ( η ανάγκη να εκλέξουν έναν αρχηγό). Δεν τον ενδιαφέρει όμως πολύ , η ψυχολογία των παιδιών. Διαβάζοντας το μυθιστόρημα του συνέχεια αναρωτιέσαι : θα αντιδρούσε έτσι , με τον τρόπο που περιγράφει , ένα πραγματικό παιδί ή όχι.
Στο κείμενο του Γόλντινγκ υπάρχουν πολλές ανακρίβειες. Για παράδειγμα στο τέλος όταν ο καπετάνιος του πλοίου ο οποίος ήρθε για να πάρει τα παιδιά ρωτάει πόσα παιδιά χάθηκαν, ο Ραλφ λέει ότι πέθαναν δύο, εμείς όμως θυμόμαστε ότι στην αρχή του μυθιστορήματος κάηκε το αγοράκι που είχε μια μεγάλη ελιά στο πρόσωπο. Οταν το παιδικό «στρατόπεδο» διχάστηκε στα δύο, δε μας λέει ο συγγραφέας τι έγινε με «τα μωρά» (έτσι έλεγαν μεταξύ τους οι ήρωες του μυθιστορήματος τα παιδιά μικρότερα από 6 χρόνια που βρισκόταν μαζί τους στο ερημονήσι).
Εκτός απ’ αυτό για τον Γόλντινγκ , ο κόσμος των μεγάλων είναι καλοσύνη και σοφία. Αυτή την αίσθηση μας δίνει η τελευταία σκηνή του μυθιστορήματος. Μόνο η επέμβαση των μεγάλων λύνει το αδιέξοδο στο οποίο κατάντησαν τα παιδιά στο νησί.
Ολα αυτά εξηγεί το γεγονός ότι ο σκοπός του Γόλντιγκ είναι να δημιούργησει μια αντιουτοπία, σαν αυτές που γράφτηκαν τόσο συχνά το 20ο αιώνα, αρκεί να θυμηθούμε « Η φάρμα των ζώων» του Τζωρτζ Όργουελ. Δεν τον νοιάζει η ψυχολογία ενός παιδιού, τον ενδιαφέρουν τα παιδιά σαν ομάδα. Η Ζιράνα Ζατέλη ασχολείται με ξεχωριστά , αειθαλή παιδιά, δεν τα δείχνει ποτέ ως ομάδα.
Ο ίδιος ο Γόλντινγκ λέει: «Τα συμβάν της ζωής με οδήγησε στην γνώμη πως η ανθρωπότητα πληγώθηκε από μια αρρώστια». Γι’ αυτόν είναι σημαντικό να δείξει το τέρας που ζει σε καθένα από μας, και δεν τον νοιάζει τι θα χρησιμοποιήσει για να το αποδείξει: παιδιά, ζώα, δένδρα. Διάλεξε τα παιδιά εξαιτίας της κοινής σκέψης ότι τα παιδιά είναι αγνά.
Για όλους τους συγγραφείς που διάλεξα για την σύγκριση , τα παιδιά είναι μέσα για να αποδείξουν κάτι: για τον Ουίλιαμ Γόλντινγκ να δημιουργήσει μια αντιουτοπία, για τον Κριστιάν Μπομπέν αντίθετα , για να δημιουργήσει μια ουτοπία, για τον Αντουάν ντε Σέντ-Εξυπερί για να μας κάνει όλους να κοιτάξουμε λίγο πίσω μας και να σκεφτούμε μήπως σκληρυνθήκαμε και γίναμε πιο κουτοί με τις καθημερινές μας έννοιες.
Για την Ζιράνα Ζατέλη τα παίδια είναι το θέμα. Ο σκοπός της είναι να μας δείξει αυτά τα ταλαιπωρημένα, οδυνηρά, παράξενα παιδιά, να καταλάβει τι γίνεται μέσα στην ψυχή τους. Ακριβώς αυτό το ενδιαφέρον για τα παιδιά χωρίς την χρησιμοποίηση τους για τους δικούς μας μεγάλους υψηλούς σκοπούς ενώνει το μυθιστόρημα , το οποίο αλλιώς θα κατακερματιζόταν.
Πάντως, «τέτοιο γένος είναι αυτοί οι μεγάλοι, δεν πρέπει να θυμώνουμε μαζί τους. Τα παιδιά πρέπει να είναι επιεική απέναντι στους μεγάλους»,Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερί.