sikeliotis writes, "Το δεύτερο κείμενο που είχα στείλει στις Φρυκτωρίες αφορούσε τις διπλωματικές εργασίες που είχαν εκπονηθεί το ακαδημαϊκό έτος 2001-2002. Σήμερα και λίγες μέρες πριν φύγω οριστικά από το Παλέρμο στέλνω ένα κείμενο που επιχειρεί μια συνολική αποτίμηση των διπλωματικών εργασιών που εκπονήθηκαν στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμου και τα θέματά τους αφορούν τη νέα ελληνική λογοτεχνία και τον πολιτισμό."

26 Ιουνίου 2005

Στο πλαίσιο της απόσπασής μου στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμου από την ελληνική Μέση Εκπαίδευση για τη διδασκαλία της Νέας Ελληνικής Γλώσσας τα ακαδημαϊκά έτη 2002-2003, 2003-2004 και 2004-2005, πέραν των διδακτικών μου καθηκόντων ανέλαβα και την τακτοποίηση του νεοελληνικού σπουδαστηρίου. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εργασίες που ανέλαβα ήταν ο εντοπισμός, ταξινόμηση, καταγραφή και μετάφραση των διπλωματικών εργασιών (tesi di laurea) που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο του μαθήματος: «Νέα Ελληνική Λογοτεχνία και Γλώσσα» το διάστημα που κατείχε την αντίστοιχη έδρα ο Βιντσέντζο Ρότολο (Vincenzo Rotolo), δηλαδή από το 1968 μέχρι το 2003. Τελικά η καταγραφή αυτή περιέλαβε όλες τις διπλωματικές εργασίες που επόπτευσε ο εξαιρετικός αυτός νεοελληνιστής και που αφορούν ακόμη ζητήματα αρχαίας, βυζαντινής αλλά και λατινικής φιλολογίας καθώς τα Νέα Ελληνικά ήταν πάντοτε συνδεδεμένα με τις κλασικές και μεσαιωνικές σπουδές και ο ίδιος όπως άλλωστε και η συντριπτική πλειοψηφία των ξένων νεοελληνιστών, ξεκίνησε ως κλασικός φιλόλογος πριν ασχοληθεί με τη μελέτη της μεσαιωνικής και νεοελληνικής λογοτεχνίας και γλώσσας. Στην περίπτωση όμως του Ρότολο έχουμε να κάνουμε μ’ έναν πραγματικό ογκόλιθο στο οικοδόμημα των ελληνικών σπουδών, έναν άριστο γνώστη της διαχρονίας της λογοτεχνικής και γλωσσικής ελληνικής παράδοσης. Και κάτι παραπάνω: έναν άνθρωπο που ασχολείται μια ζωή με πραγματική αφοσίωση και αγάπη για την ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό, τη χώρα και τους ανθρώπους της.

Στο σύντομο αυτό σημείωμα αφιερωμένο στον καθηγητή Βιντσέντζο Ρότολο καταγράφω συνοπτικά ορισμένες γενικές παρατηρήσεις που προκύπτουν από το περιεχόμενο των εργασιών. Σπεύδω να προσθέσω ότι από την άποψη του επιπέδου της έρευνας και της σύνθεσης ισοδυναμούν με εργασία επιπέδου masters. Αυτό ίσχυε γενικά για τις διπλωματικές εργασίες στα ιταλικά πανεπιστήμια, σήμερα όμως εξαιτίας της μεταρρύθμισης με βάση την οποία τα έτη σπουδών έχουν περιοριστεί από τέσσερα σε τρία, έχει υποβαθμιστεί αντίστοιχα και η αξία της διπλωματικής εργασίας. Πρόκειται επομένως για αξιολογότατες και συχνά πρωτότυπες συνθέσεις, αποκαλύπτουν δε τη θαυμάσια εργασία που γίνεται στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμου, όπου τα Νέα Ελληνικά διδάσκονται χάρη στις προσπάθειες του αείμνηστου Μπρούνο Λαβανίνι από το 1931 και μάλιστα αδιάλειπτα. Αυτό σημαίνει ότι εξακολουθούσαν να διδάσκονται ακόμη και κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου και της Κατοχής στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει το Πανεπιστήμιο του Παλέρμου πρωτοπόρο στις νεοελληνικές σπουδές στην Ιταλία.

Οι εργασίες που αφορούν ζητήματα νέας ελληνικής λογοτεχνίας και πολιτισμού από το 1968 μέχρι το 2003 και τις οποίες επόπτευσε ο Ροτολο είναι 56. Αντίστοιχα, οι εργασίες που αφορούν ζητήματα αρχαίας, μεσαιωνικής και λατινικής φιλολογίας είναι 44. Ωστόσο, η τελευταία τέτοια εργασία αφορά το γνωστό λόγο του Μεγάλου Βασιλείου: «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων» που εκπονήθηκε το ακαδημαϊκό έτος 1978-1979, ήδη όμως από το ακαδημαϊκό έτος 1975-1976, ο λαμπρός νεοελληνιστής εποπτεύει, με μόνη εξαίρεση τον παραπάνω λόγο, αποκλειστικά εργασίες πάνω σε θέματα νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτισμού.

Από τις 56 εργασίες που αφορούν ζητήματα νεοελληνικής λογοτεχνίας, οι πέντε είναι αφιερωμένες στον ποιητή Νικηφόρο Βρεττάκο, που ανακηρύσσεται έτσι ως ο αγαπημένος των νεοελληνιστών του Παλέρμου. Αυτό οφείλεται ασφαλώς στην παρουσία του ποιητή στην πρωτεύουσα της Σικελίας την περίοδο της δικτατορίας όπου του προσφέρθηκε στέγη, εργασία, αλλά και συμπαράσταση κατά την πολύμηνη ασθένειά του από τους ελληνιστές καθηγητές. Ο ίδιος ο καθηγητής Ρότολο έχει μεταφράσει ποιήματα του Βρεττάκου και έχει δημοσιεύσει μελέτες για το έργο του.

Άλλες πέντε εργασίες είναι αφιερωμένες στην κρητική λογοτεχνία της περιόδου της Βενετοκρατίας. Το ενδιαφέρον των Ιταλών μελετητών για το θέμα είναι εύλογο ενώ πρέπει να σημειώσουμε ότι ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη η εκπόνηση διδακτορικής διατριβής με θέμα τις λατινικές και ιταλικές γλωσσικές επιρροές στη λογοτεχνία της Κρήτης του 16ου και 17ου αι από υποψήφια διδακτόρα υπότροφο του Πανεπιστημίου του Παλέρμου.

Κι άλλα όμως θέματα αφορούν τις επαφές των δύο λαών, τα κοινά στοιχεία αλλά και εκείνα που τους χωρίζουν όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την εργασία με τίτλο: «Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος στις μαρτυρίες των ποιητών Σικελιανού, Σεφέρη, Ελύτη» όπου ο τελειόφοιτος αξιοποιώντας τη σχετική ελληνική και ιταλική βιβλιογραφία κυρίως όμως μέσα από τα ίδια τα κείμενα των τριών ελλήνων ποιητών δεν περιορίζεται απλώς στην περιγραφή του κλίματος της περιόδου αλλά ασκεί κι έντονη κριτική στις τότε ιταλικές πολιτικές επιλογές.

Ξεχωριστή μορφή αυτής της θεματικής αποτελεί ο αδικοχαμένος ποιητής Γιώργος Σαραντάρης (δύο εργασίες) που είχε ζήσει και σπουδάσει στην Ιταλία πριν χαθεί στα κακοτράχαλα βουνά της Ηπείρου κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπου όπως καταγγέλλει και ο φίλος του, Ελύτης, τον είχε στείλει η στρατιωτική ιεραρχία, μολονότι μπορούσε να τον κρατήσει ως άριστο γνώστη της ιταλικής στα μετόπισθεν και παρά τον αδύναμο και φιλάσθενο οργανισμό του. Άλλοι όμως μαθητές του Ρότολο ασχολήθηκαν με ευτυχέστερες στιγμές των ελληνοϊταλικών σχέσεων, όπως είναι η μετάφραση έργου του Φώσκολου στα ελληνικά, η ιταλική επίδραση στη νεοελληνική λογοτεχνία αλλά και το «Ταξίδι στην Ιταλία» του Κώστα Ουράνη.

Οι περισσότερες ωστόσο εργασίες αφορούν τη φιλολογική ανάλυση πλευρών της νεοελληνικής ποίησης. Πιο συγκεκριμένα, έχουμε συνολικά δεκαεπτά τέτοιες εργασίες που αφορούν το έργο των Δροσίνη, Μαβίλη, Πορφύρα, Καρυωτάκη (δύο εργασίες), Πολυδούρη, Ρίτσου (δύο εργασίες), Σεφέρη (δύο εργασίες), Σικελιανού, Βάρναλη, Ελύτη (δύο εργασίες), Θέμελη, Καρέλη και Πατρίκιου. Άλλες εννιά εργασίες έχουν ως θέμα τους το έργο κάποιου πεζογράφου. Έχουμε εργασίες για τους Καζαντζάκη (δύο εργασίες), Βενέζη, Θεοτοκά, Βικέλα, Τερζάκη, Μυριβήλη, Χατζή και Κόντογλου. Παρατηρούμε μάλιστα ότι στις πιο πρόσφατες εργασίες το ενδιαφέρον μοιράζεται ανάμεσα στην ποίηση και την πεζογραφία ενώ αρχικά το ενδιαφέρον μονοπωλούσε σχεδόν η ποίηση. Η ποικιλία των επιλογών αλλά και των θεμάτων των εργασιών καταδεικνύει προφανώς τις προσωπικές προτιμήσεις του κάθε φοιτητή, φανερώνει όμως και την ικανότητα του δασκάλου όχι μόνο να αναδεικνύει τον πλούτο της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο σύνολό της, αλλά και να εποπτεύει εργασίες σ’ ένα τόσο ευρύ πεδίο.

Είναι ίσως χαρακτηριστική η τάση των ιταλών φοιτητών να ασχολούνται με έναν συγκεκριμένο λογοτέχνη φωτίζοντας μία ή περισσότερες πλευρές του έργου του σαν να ήθελαν να έχουν μια περισσότερο προσωπική γνωριμία και συνομιλία μαζί του ενώ από την άλλη πλευρά έχουμε τις εργασίες δύο ελλήνων φοιτητών που αφορούν στοιχεία της νεοελληνικής παράδοσης όπως είναι η κρητική δημοτική παράδοση και το ρεμπέτικο τραγούδι. Μία μόνο ιταλίδα φοιτήτρια επέλεξε ένα θέμα που αφορά τη νεοελληνική παράδοση γενικά εκπονώντας εργασία με τίτλο: «η μητέρα στη νεοελληνική ποίηση».

Καθαρά γλωσσολογικού περιεχομένου είναι μόνο μια εργασία, αυτή που αφορά τα επώνυμα και τα τοπωνύμια των αρβανίτικων κοινοτήτων της Σικελίας που βεβαίως αποτελεί ένα περιφερειακό ζήτημα της νεοελληνικής παράδοσης και αντίστοιχα ένα από τα κεντρικά της αλβανικής.

Ένα άλλο ζήτημα που απασχόλησε τους φοιτητές του κλασικού τμήματος της φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου του Παλέρμου είναι αυτό της μετάφρασης των κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα Νέα Ελληνικά καθώς τρεις φοιτητές ασχολήθηκαν με το ζήτημα της μετάφρασης του Ομήρου από τους Πάλλη, Χριστόπουλο και Πολυλά και ένας με τη μετάφραση της «Περί παίδων αγωγής» του Πλουτάρχου από τον Νικόλαο Σοφιανό. Αν δούμε όμως συνολικά τις εργασίες που έχουν ως θέμα τους τη μετάφραση κειμένων στα Νέα Ελληνικά, αυτές φτάνουν τις εννιά καθώς και οι δύο εργασίες για τον Σεφέρη αφορούν τη μετάφραση έργων του Έλιοτ καθώς εκπονήθηκαν από φοιτητές του τμήματος Ξένων Γλωσσών ενώ μία εκ των δύο που αφορούν το έργο του Ελύτη ασχολείται με τις αναφορές του ποιητή στη σαπφική ποίηση και φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο: «ο Ελύτης ως «μεταφραστής» της Σαπφούς». Στις παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε και τη μοναδική εργασία που αφορά τη μετάφραση ιταλικού έργου στα Νέα Ελληνικά, αυτήν των «Τάφων» του Φώσκολου από τον Αντώνη Μάτεση καθώς και τη μετάφραση της σαιξπηρικής «Σκύλλας που έγινε αρνάκι» από τον Κ. Καρθαίο.

Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των διπλωματικών εργασιών αναφέρουμε δύο ακόμη εργασίες που με τη θεματική τους πρωτοτυπία προσδίδουν ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία στα ζητήματα που απασχόλησαν τους φοιτητές του καθηγητή Ρότολο. Πρόκειται για την εργασία πάνω στο έργο «Ιφιγένεια» του Κεφαλλονίτη Πέτρου Κατσαΐτη, συγγραφέα του 18ου αι. και αυτήν σχετικά με το περιηγητικό κείμενο που αφορά την Ελλάδα του Σατωβριάνδου.

Επιλογικά θα ήθελα να αναφερθώ στις πιο πρόσφατες διπλωματικές εργασίες που εκπονήθηκαν ή βρίσκονται σε εξέλιξη στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμου υπό την εποπτεία της Ρενάτας Λαβανίνι, μετά τη συνταξιοδότηση του Βιντσέντζο Ρότολο τον Οκτώβριο του 2003. Οι εργασίες αυτές παρουσιάζουν την ίδια ποικιλία θεμάτων και εκτείνονται στο σύνολο της βυζαντινής και νεοελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης καθώς η Λαβανίνι είχε αρχικά την ευθύνη της έδρας της μεσαιωνικής ελληνικής φιλολογίας. Οι τέσσερις αυτές διπλωματικές εργασίες, από τις οποίες οι τρεις είναι ακόμη εν εξελίξει, αφορούν τους χρησμούς του Λέοντα ΣΤ΄ του Σοφού, τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, τον σύγχρονο ποιητή Τάκη Βαρβιτσιώτη και η πιο πρόσφατη τη γυναικεία παρουσία στον Γιάννη Ρίτσο.

Νομίζω ότι με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω έγινε φανερό ότι οι νεοελληνικές σπουδές στο Παλέρμο έχουν ένα θαυμάσιο παρελθόν, κι ένα αρκετά ελπιδοφόρο παρόν και μέλλον.



Τάσος Χατζηαναστασίου, Παλέρμο, Ιούνιος 2005