sissiatha writes, "Αυτόν τον ποιητικό τίτλο έδωσαν στο πόνημά τους οι δημιουργοί του λεξικού της διαλέκτου των ελληνοφώνων της Καλαβρίας. Σας το παρουσιάζω και με την ευκαιρία εύχομαι να αντιμετωπίσουμε με δημιουργικότητα, φαντασία κι ετοιμότητα όσα μας επιφυλάσσει η νέα σχολική χρονιά.

Σίσσυ Αθανασοπούλου"

26 Σεπτεμβρίου 2006

I glossa tis amiddalia - fraseologhico lexico

Η γλώσσα της κοιλάδας της αμυγδαλιάς - φρασεολογικό λεξικό

Κυκλοφορεί εδώ και μερικούς μήνες ο καρπός των ερευνών και της μελέτης ενός ψυχίατρου, που ασχολείται με πάθος και με γλωσσικά θέματα: Το φρασεολογικό λεξικό της γκρεκάνικης διαλέκτου. Ο δημιουργός του, Filippo Condemi, γεννήθηκε στο Galliciano, σπούδασε ιατρική, δούλεψε σαν γιατρός στη δημόσια υγεία κι έχει πολλές δημοσιεύσεις τεχνικο-επιστημονικές στον ψυχιατρικό τομέα.

Παράλληλα «αφοσιώθηκε στο σκληρό αγώνα για τη διάσωση της γλώσσας και της κουλτούρας των ελληνόφωνων της Καλαβρίας». Εκτός από τη δραστηριότητα που αναπτύσσει σε συλλόγους που έχουν ως σκοπό «την επανεκτίμηση της γλώσσας και της κουλτούρας του μικρόκοσμου των ελληνόφωνων», έγραψε επίσης: La grammatica grecanica (γκρεκάνικη γραμματική) συμπληρωμένη, στη δεύτερή της έκδοση, και με νεοελληνική μετάφραση και τη μεταγραφή του γκρεκάνικου αλφάβητου στο ελληνικό. Έχει επίσης εκδώσει βιβλία στην γκρεκάνικη διάλεκτο καθώς και βιβλία που αφορούν στους ελληνόφωνους της περιοχής αυτής. Στις 29 Μαΐου του 2004 η Ελληνική Πολιτεία του απένειμε τον τίτλο του "πρεσβευτή του Ελληνισμού στον κόσμο".

Σύντροφος του Condemi σ΄αυτόν τον "αγώνα" και συνεργάτης του σ΄ αυτήν την έκδοση είναι ο μελετητής και γνώστης της διαλέκτου, ο γεννημένος στο Chorio di Roghudi ποιητής και συγγραφέας Salvino Nucera, που εμπλούτισε το Λεξικό προσθέτοντας τις γλωσσικές παραλλαγές της περιοχής του σε αυτές του Galliciano και της Bova. Το χαρακτηριστικό του Λεξικού είναι ότι σε κάθε λήμμα, εκτός από το ότι συμπεριλαμβάνονται όλες οι εκδοχές των ελληνόφωνων περιοχών της Καλαβρίας, συμπεριλαμβάνονται επίσης και εκφράσεις της καθημερινής ζωής.

Ο υπότιτλος:από τον G. Rohlfs, τον Α. Καραναστάση στον Filippo Condemi και στον Salvino Nucera, είναι ενδεικτικός όσον αφορά στις προθέσεις των συνεργατών, δηλαδή να εμπλουτίσουν τη λεξικογραφία με στοιχεία που διέφυγαν της προσοχής των δύο γλωσσολόγων ή που προστέθηκαν αργότερα.Στον πρόλογο του F. Condemi διευκρινίζονται περισσότερο οι λόγοι της δημιουργίας αυτού του Λεξικού (σ.5), ενώ ο ερευνητής - γλωσσολόγος, καθηγητής του Κλασικού Λυκείου του Reggio, Franco Mosino, στον δικό του πρόλογο μας δίνει τη σημαντική πληροφορία ότι η γκρεκάνικη διάλεκτος γράφονταν, με λατινικούς χαρακτήρες, ήδη από τον 17ο αι.

Ο Franco Mosino, που συνέγραψε και την ιστορία της γλώσσας της περιοχής της Καλαβρίας (1989), υποστηρίζει ότι η διάλεκτος αυτή, αντίθετα από την άποψη που κυριαρχούσε, δεν υπήρξε μόνο γλώσσα των υπανάπτυκτων κοινωνικά, αλλά μιλήθηκε κι από μια αστική τάξη. Ο Franco Mosino κλείνει τον πρόλογό του, λέγοντας « τώρα πια η ελληνική γλώσσα της περιοχής του Aspromonte έχασε μεγάλο τμήμα του λεξιλογίου της, αλλά εξακολουθεί να ζει και θα εξακολουθήσει, χάρη σ΄ ανθρώπους όπως "o iatro" F. Condemi» (σ.7).

Ο πρόλογος του Salvino Nucera μας παρέχει μια σειρά από πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τις διαφορές της προφοράς των νεοελλήνων κι εκείνης των ελληνόφωνων και μας προϊδεάζει όσον αφορά στην ανάγνωση. Πάντα στους προλόγους βρίσκουμε τις τελευταίες συμφωνίες που πήραν οι ελληνόφωνοι στις συναντήσεις τους αναφορικά με τη γραφή και τα γλωσσικά δάνεια. (σσ.9-13). Αυτό το τμήμα κλείνει με τις απόψεις του G.Rohlfs, όπως τις διετύπωσε σε μια συνέντευξή του στις 20 Μαρτίου του 1976.

Στις 677 σελίδες που ακολουθούν συμπεριλαμβάνονται λέξεις, εκφράσεις ρητά, που μας αποκαλύπτουν έναν παρωχημένο κόσμο, την κουλτούρα του, τη φιλοσοφία του και τις ελληνικές του ρίζες.

Διαπιστώνουμε επίσης ότι στην καλαβρέζικη διάλεκτο πολλές ελληνικές αλλά και ιταλικές λέξεις έχουν σχηματιστεί φωνολογικά. Το "αλφάβητό" της περιλαμβάνει 21 γράμματα. Λείπουν οι φθόγγοι: ξ, ψ, θ, λ. Ο φθόγγος ξ εμφανίζεται ως: sc. Π.χ. scilo =ξύλο (ιτ.legno ). Ο φθόγγος ψ γράφεται ps psike = ψυχή (ιτ. anima). Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο της μετάθεσης συμφώνων στην αρχή μιας λέξης. Π.χ. spalisia αντί psalidia =ψαλίδια (ιτ. forbici), frabbica αντί fabbrica, sparo αντί για psaro = ψαρός , γκρίζος (ιτ. grigio), chrondo αντί chondro = χοντρός (ιτ. grasso), cropia αντί copria=κοπριά (ιτ. letame), κ.τ.λ.

Το th χρησιμοποιείται για τη μεταγραφή του φθόγγου θ, γίνεται όμως s στην διαφοροποιημένη προφορά του Galliciano, έτσι το therima(=θέρισμα) γίνεται serima (ιτ. Mietitura). Τον φθόγγο θ τον συναντούμε και ως ch, έτσι το tholo(=θολός) γίνεται cholo (ιτ. torbido). Το διπλό dd χρησιμοποιείται ως λ που δεν υπάρχει στο γκρεκάνικο "αλφάβητο" .Π.χ. poddhi=πολύ (ιτ. molto), puddhi =πουλί (ιτ. uccello). Άλλες φορές πάλι στη θέση του ελληνικού λ ή του ιταλικού gl βρίσκουμε ggh, όπως στις λέξεις: igghio=ήλιος (ιτ. sole) και famigghia=οικογένεια, φαμελιά (ιτ. famiglia).

Παρατηρούμε επίσης αναδιπλασιασμό πολλών συμφώνων στην αρχή των λέξεων: kkiazo αλλά, thiazo, stiazo, ftiazo, sazo=φτιάχνω, σιάζω (ιτ. aggiusto, riparo, accomodo appronto), zzaromeno=ζαρωμένο (ιτ. raggrinzito), nnakeo, sinneo ταλαντεύομαι, κουνιέμαι (ιτ. oscillo, dondolo), tteni, steni, fteni, cteni=χτένι (ιτ. pettine) κλπ. Ο ελληνικός φθόγγος χ γίνεται: ch, tt αλλά και k: kirografo=χειρόγραφο, kiromante=χειρομάντης κλπ. Το φαινόμενο που παρατηρείται στην ελληνική γλώσσα, δηλ.της αλλαγής του ζεύγους πτ σε φτ, διαπιστώνεται κι εδώ: ptera=φτερά, fteriga=φτερούγα, ftero=φτερό (ιτ.ala), ptocho, ftocho=φτωχός , anarghiro(!)=ανάργυρος (ιτ. povero, bisognoso).

Τα ουσιαστικά έχουν και στη γκρεκάνικη διάλεκτο, σε αντίθεση με την ιταλική γλώσσα, τρία γένη : αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο. Τα ουδέτερα φαίνεται πως κατέχουν την πλειοψηφία με καταλήξεις ανάλογες με αυτές των ουδέτερων της Νέας Ελληνικής: -ι, -ο,- μα κ.λ.π. Παρατηρούμε τη συχνή εμφάνιση υποκοριστικών παραγωγικών καταλήξεων: -uci(ουδέτερο),-uddha(θηλυκό), come spituci=σπιτάκι (ιτ.casetta), spittuddha=σπιθούλα (ιτ. scintilla).

Η λέξη γείτονας σχηματίζεται στη βάση του θηλυκού γειτόνισσα και γίνεται: ghitoniss-o (αρσενικό ουσ.) και ghitoniss-a (θηλ. ουσ.). Πρόκειται όμως για ένα σπάνιο φαινόμενο. Το τελικό --s που χαρακτηρίζει την ονομαστική πτώση των αρσενικών ουσιαστικών της Ελληνικής, δεν υπάρχει στη γκρεκάνικη: iatro=ιατρός, igghio=ήλιος κλπ.

Είναι εντυπωσιακός ο αριθμός των λέξεων που αναφέρονται στα χόρτα ή στα παπούτσια (σσ.123 και410) και προφανώς το ίδιο ισχύει και για άλλα αντικείμενα της καθημερινής ζωής.

Τα ρήματα αναφέρονται στο Λεξικό στο πρώτο πρόσωπο του Ενεστώτα Οριστικής : abbertego, avverteo, arotao=προειδοποιώ, ειδοποιώ (ιτ. preavviso, avviso), ghirego, ghireggo, ghireguo, anazitao, talaghizo=γυρεύω, αναζητώ (ιτ. cerco,volto, ricerco) κοκ. Από όσο ξέρουμε στη θέση του απαρεμφάτου υπάρχει το έναρθρο απαρέμφατο :to canni=το να κάνεις (ιτ. fare). Η κατάληξη του α΄ προσώπου της Ενεργητικής Φωνής είναι --o, ενώ της Μεσοπαθητικής --me, όπως και στα Ελληνικά: svizo, sbizo, svinno=σβήνω (ιτ. spengo), svinnome, sbizzome, svizome=σβήνομαι (ιτ.mi spengo), ghirizo, apodelego, condoferro, strefo= γυρίζω, επιστρέφω (ιτ.riporto indietro, faccio tornare, restituisco, giro, ritorno, riporto), ghrizome= γυρίζομαι, στρέφω (ιτ.mi giro, mi volto), onomazome, crazome, nomaazome, mu legusi= ονομάζομαι, με λένε (ιτ. mi chiamo). Η Παθητική Μετοχή χρησιμοποιείται και ως επίθετο κι έχει κατάληξη --meno: ddromeno= ιδρωμένος (ιτ. sudato), cheretimeno=χαιρετημένος (ιτ. salutato, ossequiato).

Σύνθετες λέξεις φαίνεται πως δεν υπάρχουν πολλές, ενώ αντίθετα πολλές είναι οι περιφράσεις: ghineca ullo,/ollo, ghineca olu, legameni, sciplimeni, scundammeni, magara, cuna=γυναίκα ελευθερίων ηθών (ιτ. donna di facili costumi), canni imera, apodiafazi, ascimeronni, scimeronni, diafazi, lamburizi=ξημερώνει, κάνει μέρα (ιτ. fa giorno), canni nitta, scotazi, nittonni, nictonni= νυχτώνει, κάνει νύχτα (ιτ. fa notte), canni sprichada, turturizi, rigai, crozzali, ghei, crozzariazi, rigazonni=κάνει ψύχρα (ιτ. fa freddo) κλπ.

Οι σελίδες 469-694 αφιερώνονται για το ιταλο-γκρεκάνικο τμήμα κι είναι σαφώς λίγες, αλλά έχει ήδη προαναγγελθεί η πρόθεση των δημιουργών να συνεχίσουν με μια δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση.

Το Λεξικό της γκρεκάνικης διαλέκτου είναι ένα ανεκτίμητο εργαλείο για τους ερευνητές, για τους εκπαιδευτικούς φορείς, για όποιον ενδιαφέρεται για τις μορφές επιβίωσης της Ελληνικής Γλώσσας στις μέρες μας. Ελπίζω να βρει την ανταπόκριση που του αξίζει.

Σημ. το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στα ιταλικά στο περιοδικό της ελληνικής πρεσβείας της Ιταλίας , Foroellenico, στο τευχ. νο 2 του 2006.