Lectrice writes, "Παρουσίαζω σήμερα ένα τρίτο δείγμα μεταφραστικής εργασίας των φοιτητών μου.



Η σημερινή μετάφραση είναι απόσπασμα από το βιβλίο: "Το λουλούδι της κανέλλας", της Μάρως Βαμβουνάκη το οποίο μταφράστηκε στο σύνολό του από τη φοιτήτρια Κατερίνα Νίκα ως πτυχιακή εργασία από την Ελληνική στη Γαλλική γλώσσα, υπό τη διεύθυνση μου.

Σήμερα, η Κατερίνα Νίκα εργάζεται στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στο Λουξεμβούργο.

Είναι πάντα σε αναζήτηση εκδότη για να δημοσιεύσει το έργο στα γαλλικά.



Εύη Παπαγιαννοπούλου"

14 Δεκεμβρίου 2005

ΜΑΡΩ ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ

Λουλούδι της κανέλλας

(Flor de la canela)



ΑΘΗΝΑ 1994

3η ΕΚΔΟΣΗ



LA PORTE CLOSE DE LA RUE LEVI

Nous prenons notre petit déjeuner dans une salle qui se trouve au sous-sol de l’hôtel. Deux armures de chevaliers lustrées et grandeur nature se trouvent à l'entrée. Ils arborent fièrement des lances argentées. Les armures sont, bien entendu, vides, comme l’est aussi cette impressionnante coquille qu’est la ville de Tolède. Nous nous servons du café chaud. Il est aussi bon que ces petits pains fumants couverts de sucre, ces croissants et ces biscottes nappées de chocolat.



Georges préfère les aliments naturels: les fruits, le yoghourt, le thé nature. J’envie son hygiène alimentaire tellement saine. Si nous sommes vraiment ce que nous mangeons, alors je suis infestée de maladies. En voyage, les petits déjeuners des restaurants des hôtels sont très riches. Nous prenons notre petit déjeuner occidental sans aucun sentiment de culpabilité et organisons notre journée à l’aide de cartes et de guides étalés sur la table.



J’ai aperçu la ville de Tolède pour la première fois un soir d’avril de l’année 1989. Nous nous rendions de Séville à Madrid.



Nous avions encore 70 Km à parcourir avant d’entrer dans la ville de Madrid par le quartier sud-ouest. Le ciel, sur notre gauche, recouvrait la journée brisée et l’ensevelissait sous de mystérieuses couleurs pourpre foncée.

Le fier rocher de Tolède s’élevait comme une fleur de pierre sous la couleur écarlate de ce splendide coucher de soleil. Comme un modèle de granite d’une cité mystérieuse de chevaliers, avec la couleur du sang versé en toile de fond. Des ombres de châteaux, de dômes, de tours et de clochers.



Si le rouge de Séville est celui de la passion amoureuse déchaînée, le rouge de Tolède est celui du sang versé pendant les batailles sauvages livrées au nom de Dieu. Ou plutôt avec l'aide de Dieu. Amour et crainte de Dieu. Les deux courants impétueux de l’Espagne qui battent dans les cœurs épris et les conduisent vers une soif insatiable de mort.



La fondation de la ville de Tolède date d’il y a tellement longtemps qu’il n’est pas facile de la situer de façon précise dans le temps et, d’après une ancienne légende, Adam aurait été son premier roi. Les romains la connaissaient déjà sous le nom de Toletoum et Titus Livius la nomma ainsi. Les Arabes s’en sont occupés avec ardeur, ils l’ont conquise et l’ont jalousement gardée durant des siècles. Elle a appartenu pendant près de 300 ans à l’Emirat de Cordoue.

Alphonse VI s’en est emparé en 1085 et en a fait un bastion des rois catholiques contre les Maures.

En 1485, l’Inquisition, qui a exercé de façon inexorable l’autorité en Espagne, a allumé les premiers bûchers et brûlé les hérétiques sur la place publique de Tolède.

Pendant une période relativement courte Tolède était la capitale de ce pays mystique jusqu’en 1560, lorsque Philippe II a fait de Madrid sa capitale.



Nous nous retrouvons de nouveau à tolède. Exactement quatre années plus tard, au cœur de Tolède, dans le célèbre Alcazar. Nous avalons nos dernières gorgées de café et derrière les vitres, tout droit sortie des entrailles du Moyen Age et épargnée par ce qui est ailleurs appelé "valorisation" ou "civilisation", se déploie cette ville vénérable qui n’a permis à personne de fouler son sol, mis à part le temps et les vents. Les étroites rues sinueuses, les grilles fermées des patios, les maisons en ruine, les églises, les demeures austères, les monastères, les synagogues, les mosquées nous entourent et nous entraînent vers l'éclat d’une nouvelle journée.

Nous retardons et prolongeons notre propre impatience. Nous nous attardons avec cette indolence bienheureuse de ceux qui ont toujours du temps devant eux, un long laps de temps, malléable au gré de leur volonté et du hasard.

Mais le mois d’avril de cette année n’est pas encore chaud, il n’est pas rouge. C’est notre deuxième jour ici et les couleurs appartiennent toujours à l’automne. Gris, azur, pâle. Le soleil apparaît puis disparaît, son éclat a la couleur d’un jaune d’œuf dilué.

Et le printemps se cache. Il est caché et nous envoie quelques signes avant-coureurs et de pauvres prémisses à l’aide du battement d’ailes des hirondelles ou du roucoulement joyeux des pigeons invisibles sur les tuiles.

Nous sortons et revenons sur nos pas d’hier soir, le plus fidèlement possible car on ne plaisante pas avec les ruelles étroites du labyrinthe.

Il est tôt le matin et il fait froid.

Il y a beaucoup d’animation dans les rues mais heureusement pour nous, peu de touristes. Les touristes ternissent les lieux. Ils sèment autour d’eux un anonymat et sont comme des graines errantes qui volent au gré du vent. La plupart des touristes sont angoissés et obsédés par l'idée de tout photographier. Plus tard, ils ne contempleront les lieux qu’à travers leurs photos. Des images réduites et planes conservées sous la feuille transparente d'un album.

Mais aujourd’hui, les touristes sont rares à Tolède. Les Pâques catholiques ont été célébrées une semaine plus tôt et les vacanciers ont donc tous regagné leur foyer et leur travail.

Nous arrivons de nouveau devant l’église de Santo Tomé construite au XIVème siècle, à quelques pas de la maison du Greco. L’église ne sert plus aux offices. Elle n’existe qu’à travers l’hommage qu’elle rend à l’un des plus beaux miracles de l’art qui existent sur terre. "L’enterrement du Conte d’Orgaz". Il vaut mieux d’abord nous arrêter ici et ensuite franchir le seuil de sa demeure. Il vaut mieux d’abord nous plonger dans le mystère que garde Saint Thomas, afin que nous ayons un avant-goût de ce que le peintre lui-même a permis de dévoiler et ensuite nous passerons le seuil pour entrer dans le jardin secret de sa vie privée.

Les visiteurs de Saint Thomas sont peu nombreux. Ils se tiennent immobiles et silencieux.

Si nous y réfléchissons bien, les moments où nous sommes immobiles, mis à part pendant notre sommeil, sont rares. Mais ici, les visiteurs ne se déplacent point. Les visages sur le tableau ont l’air plus animés. Les visiteurs sont comme en pleine léthargie, ils plongent dans l’oubli de leur personne et s’abandonnent à la vision de ce qui leur fait face. Leur âme s’échappe. Ils se tiennent comme des ombres devant ce tableau. Nous pouvons nous avancer librement, nous approcher de l’œuvre et respirer profondément lorsque notre cœur l'exige, demeurer durant des heures près de celle-ci.

Pour rassembler les forces de l’âme et de l’esprit, pour éloigner le bruit que nous supportons en vain, pour tout recommencer. Pour s’étendre, pour approfondir, pour contenir ce qui nous a été révélé ce matin.

Il n’est pas possible d'accéder à toutes ces ambitions qui nous envahissent d’un seul coup. Plus nous luttons pour absorber ce que nous contemplons, plus nous en sommes absorbés.

Peu à peu, goutte à goutte. J’imagine que nous finirons par devenir ternes.

En face de nous, sur le mur éclairé, se trouve le tableau du Comte d’Orgaz. Il ressemble à une gigantesque fleur éclose qui aurait déployé ses pétales pour dévoiler la pensée d’un esprit ingénieux, le souffle d’une âme complexe, mais accomplie. Et tout autour, il y a comme un voile, une brume, comme un éclat de lumière indépendant du peintre : c’est le scintillement du souffle de vie du créateur qui anime les hommes et leurs véritables œuvres et qui fait en sorte qu’elles s’élèvent au-delà de leur matérialité.

La taille du tableau est importante. Il mesure 4,80 mètres sur 3,60 mètres et fut achevé peu avant Noël de l’année 1586, ce qui correspond à la période de maturité de Théotokopoulos.

Il représente l’enterrement du Comte d’Orgaz au moment où la communauté endeuillée des notables de Tolède est surprise d’assister à un miracle : au moment de la mise au tombeau, apparaissent Saint Etienne et Saint Augustin, désireux de faire honneur au vertueux défunt. Ils se penchent affectueusement et relèvent la dépouille affaissée tandis que le ciel se fend au-dessus de leur tête et des flambeaux.

Les Saints et les anges autour du Christ tout-puissant contemplent son âme délivrée prendre place parmi eux.

Dans l’iconographie orthodoxe orientale, l’âme a l’apparence de putti . C’est pour cette raison que sur le tableau, un ange empressé traînant une longue aile pointue s’élève impétueusement en tenant délicatement cette âme libérée dans ses bras comme un nouveau-né.

Le Comte d’Orgaz ressuscité après avoir piétiné la mort. Et la vie fut… Cette œuvre appartient à la théologie. Elle témoigne de la nature de l’homme et de Dieu et surtout, elle interprète la mort. Des étapes de la vie, du passage vers le ciel, du climax, de la médiation de la mère de Dieu, de la passion, de la lamentation et de la gloire.

Il est rare qu’une œuvre d’art reflète aussi minutieusement la foi de son créateur. Sans sermon, sans explications simplistes, sans cris et sans larmes, bien loin du sentimentalisme exagéré de l’art religieux occidental.



Cette œuvre apparaît comme un extrait réaliste d’une vie réelle et interminable. Le superflu des événements est raclé, le visible et l’invisible ne font plus qu’un.

Le mouvement du siècle s’immobilise afin que l’éternité se dévoile. Devant nous, les choses compliquées deviennent simples, l’incompréhensible, compréhensible et l’inespéré devient réalité.

Il n’y a aucune différence de forme selon que nous soyons mortels, anges ou saints. Sous la sombre tenue serrée des nobles, dans les cœurs des mortels qui peuplent ce monde fugace se trouvent sans doute, à l'état latent, des anges et des saints. Tous, qu’ils soient sur terre ou dans le ciel, sont issus de la même semence et se sont épanouis nourris par la même terre aride. La chair devient de plus en plus transparente à la lumière diffuse venant du ciel en fonction de la grandeur de l’âme.

L’essence céleste apparaît au-delà des matières terrestres. La gloire de Dieu s’épanouit dans des masses mobiles de nuages, la Gloria. Un monde s’épanouit, celui des saints, des anges, des âmes et au sommet, vêtu d’un blanc immaculé, d’une blancheur insaisissable, le Christ aux cheveux noirs de Théotokopoulos. Il tend les bras vers les êtres endeuillés, fatigués et assoiffés de justice. Toutes les souffrances de la vie sont soulagées, la déraison devient raison et l’absurde s'équilibre.

La Gloire de l’Esprit sauve le monde.

Barrès écrit "sans la Gloria, cette œuvre ressemblerait à une Jeanne d'Arc sans voix venant du ciel".

Non, la mort n’est pas la fin de la vie, ni l’apparence de la futilité, ni blasphème, ni perdition. La mort est l’accomplissement final ou la justice est rendue et où la boucle de la vie est bouclée.

Le comte défunt courbé se donne en toute confiance entre les bras des saints compatissants, sous le regard affectueux de ses compagnons. Son visage, dont la vie s’est échappée, prend la pâleur de la froideur de la lune aux reflets bleus.

Il se dirige vers le tombeau, enveloppé dans son armure de fer de chevalier. Guerrier dans la vie et dans la mort. Le droit sacré espagnol l’ordonne, tout comme l’ordonnait auparavant le droit sacré crétois. Le devoir.

Ni fleurs, ni voiles de deuil, ni même de décorations funèbres. Il n’y a point de femmes, pour éviter que leurs lamentations insoutenables ne plongent l’œuvre dans un sentimentalisme dont on veut se préserver. Une passion lourde et sourde. Une spiritualité enflammée jaillissant d'un bataillon fermé d’hommes. Cet idéal ascétique qui animait Le Greco n’a jamais permis à celui-ci de chercher la sérénité dans la gloire et la richesse.

Ici, la douleur est tellement forte qu’elle demeure silencieuse. Elle ne s’évanouit pas mais elle fait fondre lentement les joues des personnes, leurs fronts ont la couleur des cierges.

La fascination de cette aventure interminable réside dans la force du cercle silencieux des seigneurs de Tolède et la manière dont ils abordent l'extraordinaire qui se présente à eux.

Leur peintre adopte exactement la même attitude, une attitude propre à lui, une attitude spirituelle face à la mort et à ce qui la suit.

Si, comme l'écrivent les Pères de notre Eglise, les amoureux de l’éternité peuvent accéder au règne de Dieu, alors, avec cette toile, c’est avec audace qu’il a tendu sa main vers le paradis.

Il a rédigé son rapport intime et convaincant de tout ce qu’il a vu au moment de l’extase.

Il est parvenu au bout du mystère de la vie grâce à la prière et l’a percé grâce à son art.

Initié à la peinture d’icônes byzantines en Crète, il a sans doute jeûné et prié durant des jours avant de s’emparer de son pinceau. Car les peintres d’icônes orthodoxes estiment que l’œuvre qui naîtra sur une toile, un mur, sur du papier ou sur du bois, sera une œuvre engendrée par Dieu. L’artiste inspiré n’est en fait rien d’autre que le receveur du souffle divin ; l’artiste prête sa main pour une création qui ne lui appartient pas.

C’est pour cette raison qu’il va signer : "a été créé par la main de Nicodème" ou "a été créé par la main de Théophane" ou "a été créé par la main de Dominikos", signature qu’il a lui-même apposée sur certaines de ses œuvres.

Les nobles de la ville qui portent le deuil du comte d’Orgaz reflètent le recueillement.

Ils jaillissent de leur fraise comme des camélias épanouis. Ils fixent en toute conscience. Leurs jolis doigts longs vaquent modestement. Leur élégance soignée ne cache aucune parade. Ils se sont parés de leurs atouts par respect et convenance.

Leur sérieux et leur foi tissent une toile autour de ce redoutable mystère et donne une dimension encore plus réaliste au surréel.

Ils acceptent ce miracle avec un frissonnement contenu puisque leur éducation chrétienne est pétrie dans l’attente du miracle. Ils frémissent mais ne doutent point. Ce sont des hommes éduqués aux armes par la vie, la mort et le miracle qui les unit. Ils ne s’émerveillent pas extraordinairement, ils ne clament pas leurs sentiments. Ils assistent en tant que témoins humbles au sensationnel, garants d’une moralité inébranlable mais intelligente, stable et flexible à la fois. Ils assistent avec vertu et courage. La vertu pour inciter le divin à apparaître et le courage pour les aider à croire ce qu’un esprit moyen qualifierait d’incroyable.

Ils ont exactement les visages que mérite une cité digne et bien heureuse : des seigneurs capables d’inspirer des valeurs morales à leurs concitoyens.

Et là, sur la gauche, au milieu de ces têtes nobles, le seul qui se démarque du mouvement général et qui nous regarde droit dans les yeux est celui qui représenterait probablement l’autoportrait le plus ressemblant du Greco.

Il nous regarde à travers le temps perdu. Toujours présent. Déjà loin des événements qu’il narre, libéré du temps historique, inaltéré par les quatre siècles d’illusions, de peine, d’oubli et de futilité comme le sable qui s’égrène entre le passé et le présent. Le temps qui sépare le moment où il a dessiné à l’aide d’un pinceau fin ce regard crétois perçant et le moment où nous nous trouvons ici, face à lui, aujourd’hui, Mercredi Saint.



Nous sommes partis.

Nous sommes sortis.

Nous avons continué dans les ruelles du quartier juif et nous avons de nouveau cherché la porte d’entrée de sa demeure.

Mais la porte de la rue Samuel Levi était toujours fermée. C’est avec impatience et avec une inquiétude inexprimable que nous avons commencé à tourner autour du grand édifice. Nous cherchions obstinément une porte ouverte, une ouverture, une porte dérobée, un trou. Le haut mur qui servait de clôture nous résistait de tout côté. Rien à faire !

La grosse femme espagnole du quartier, avec laquelle nous communiquions tant bien que mal, nous a répondu avec un torrent de syllabes chantantes et nous n’avons rien compris.

Finalement, une vendeuse du magasin de souvenir du coin parle l’anglais et nous explique que la maison du Greco est fermée pour cause de réparations et qu’elle le restera pendant encore deux mois. Hier matin était le dernier jour d’ouverture pour les visiteurs.

Nous nous retrouvons de nouveau dans la sombre ruelle Levi.

Des taches de soleil et d’ombre, de lourds murs vieillis et durs. Le silence et la sérénité évoquent une ironie muette.

La porte est toujours close. Une petite inscription fixée au-dessus de la serrure et à laquelle nous n’ avions pas fait attention nous explique une nouvelle fois ce que la jeune fille nous a dit et prie les visiteurs de bien vouloir les excuser.

A côté de nous, un français d’un certain âge laisse tomber ses bras avec désespoir. Il s’exclame "Un si long voyage pour se retrouver face à cela ! … ".

Nous restons silencieux et fixons la porte close. Nous essayons de comprendre. Je pousse la porte, on ne sait jamais, peut-être la jeune fille détenait-elle des informations erronées, peut-être ont-ils fait une erreur sur l’inscription, peut-être ont-ils oublié de verrouiller la porte.

La porte ne s’ouvre pas.





Η κλειστή πόρτα της οδού Λεβή

Παίρνουμε πρωινό σε μιαν ήσυχη αίθουσα στο υπόγειο του ξενοδοχείου. Στην είσοδό της στέκονται δύο καλογυαλισμένες πανοπλίες ιπποτών σε φυσικό μέγεθος. Περήφανα κρατούν ασημένια ακόντια κι είναι βέβαια άδειες όπως και όλο το εντυπωσιακό κέλυφος του Τολέδου. Ο καφές που σερβίρουμε στον εαυτό μας είναι ζεστός και καλός, τo ίδιο και τα αχνιστά ψωμάκια με τη ζάχαρη στην κορυφή, τα κρουασάν και τα μπισκότα με στρώση σοκολάτας.

Ό Γ. προτιμά πάντα τις πιο απλές τροφές. Τα φρούτα, το γιαούρτι, το σκέτο τσάϊ. Τον ζηλεύω που έχει τόσο υγιεινά γούστα. Αν είναι αλήθεια πώς είμαστε ό,τι τρώμε, εγώ σύντομα θά πρέπει νά γεμίσω αρρώστιες. Όταν ταξιδεύεις, τα πρωινά στα εστιατόρια των ξενοδοχείων είναι γεμάτα χαρούμενη ενεργητικότητα. Τρως δίχως ενοχές το πλούσιο πρόγευμα των Δυτικοευρωπαίων καί σχεδιάζεις τη μέρα σου έχοντας απλώσει στο τραπέζι χάρτες και οδηγούς.

H πρώτη φορά που από μακριά αντικρύσαμε το Τολέδο, ήταν εκείνο τό απριλιάτικο ηλιοβασίλεμα του '89. Όταν τρέχαμε τη δημοσιά απ' τή Σεβίλλη στή Μαδρίτη.



Εβδομήντα περίπου χιλιόμετρα πριν μπούμε στις νοτιοδυτικές γειτονιές της Μαδρίτης κι ο ουρανός αριστερά μας αποτελείωνε την τσακισμένη μέρα και τη σαβάνωνε με μυστήρια βαθύχρωμη πορφύρα.

Κάτω απ' την πορφύρα εκείνης της εκπληκτικής δύσης, ο αγέρωχος βράχος του Τολέδου σηκωνόταν σαν πέτρινο άνθος. Σαν γρανιτένιο πρόπλασμα μυστικής πολιτείας Ιπποτών μέ φόντο το κόκκινο του χυμένου αίματος. Σκιές κάστρων, τρούλων, πύργων και καμπαναριών.

Αν τό κόκκινο της Σεβίλλης είναι από το αίμα του ερωτικού πάθους αναμμένο, το κόκκινο του Τολέδου έχει χυθεί απ' τις άγριες μάχες για τον Θεό. Με τον Θεό ίσως. Έρωτας και θεοφοβία. Οι δυο βίαιοι άνεμοι της Ισπανίας που παραδέρνουν στις παράφορες καρδιές και τις προσανατολίζουν στην ακόρεστη δίψα του θανάτου.

H χρονολογία της ίδρυσης του φεύγει τόσο παλιά που δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί, κι ένας αρχαίος θρύλος διηγείται πως ο Αδάμ υπήρξε ο πρώτος βασιλιάς του. Με το όνομα Τολέτουμ το γνώριζαν ήδη οι Ρωμαίοι και το αναφέρει ακριβώς έτσι ο Τίτος Λίβιος.

Οι Άραβες του επετέθηκαν με μανία, το κατέκτησαν και με πείσμα το κράτησαν δικό τους επί αιώνες. Για τριακόσια περίπου χρόνια υπαγόταν στο Εμψάτο της Κόρδοβα.

Ο Αλφόνσος ΣΤ' το ανακατέλαβε στα 1085 και το έκανε προμαχώνα των Χριστιανών βασιλέων εναντίον των Μαυριτανών.

Το 1485 η Ιερά Εξέταση που κατείχε ακλόνητη την εξουσία στην Ισπανία, άναψε στις πλατείες του Τολέδου τις πρώτες πυρές και αποτέφρωνε τους αιρετικούς.

Για ένα σχετικά σύντομο διάστημα υπήρξε η πρωτεύουσα ολόκληρης της μυστικοπαθους χώρας μέχρι τό 1560 που ο Φίλιππος Β' έστεψε γιά πρωτεύουσα του τη Μαδρίτη.

Και είμαστε πάλι, φέτο, εδώ.

Τέσσερα ακριβώς χρόνια μετά, στην καρδιά του Τολέδου, δίπλα στο ξακουστό Αλκαζάρ. Πίνουμε τις τελευταίες γουλιές του καφέ κι έξω απ' τα παράθυρα, βγαλμένη ολάκερη απ' τα σπλάγχνα του Μεσαίωνα, ανέγγιχτη απ' αυτό που αλλού λέμε «αξιοποίηση» ή «πολιτισμό», ξεδιπλώνεται η σεβάσμια πόλη που δέν επέτρεψε να της ακουμπήσει το πρόσωπο άλλος κανείς εκτός από τον χρόνο και τους ανέμους.

Οι περιστροφικοί στενοί δρόμοι, οι κλειστές καγκελόπορτες των πάτιο, τα ερειπωμένα σπίτια, οι εκκλησιές, τα αυστηρά αρχοντικά, τα μοναστήρια, οι εβραϊκές συναγωγές, τα τζαμιά, μας περιστοιχίζουν και μας τραβούν να βγούμε έξω στο φως της καινούργιας μέρας.

Καθυστερούμε και παρατείνουμε την ίδια την αδημονία μας. Καθυστερούμε με τη νωθρή καλοτυχία εκείνων που έχουν καιρό μπροστά τους, καιρό μπόλικο και εύπλαστο στά δάχτυλα της θέλησης και της τύχης.

Ο φετινός όμως Απρίλης δεν είναι ακόμα ζεστός, δεν είναι κόκκινος. Δεύτερη μέρα σήμερα εδώ και τα χρώματα συνεχίζουν να είναι χρώματα φθινοπωρινά. Γκρίζα, γαλανά, χλωμά. Ο ήλιος παρουσιάζεται και πάλι κρύβεται, κι όταν παρουσιάζεται έχει το αχνό κίτρινο του διαλυμένου κρόκου.

Κι η άνοιξη κρύβεται. Κρυμμένη κάπου στέλνει λίγους ευαγγελισμούς και ισχνά μηνύματα με το ξαφνικό τίναγμα κάποιων χελιδονιών ή με το μακάριο γουργουρητό άφαντων περιστεριών στα κεραμίδια.

Βγαίνουμε έξω και περπατούμε ξανά την χθεσινοβραδινή διαδρομή, όσο γίνεται πιο πιστά μια κι ο λαβύρινθος των στενών δρόμων δεν αστειεύεται.

Είναι πρωί κι έχει κρύο.

Η κίνηση στους δρόμους αρκετή αλλά οι τουρίστες, ευτυχώς για μας, λίγοι. Οι τουρίστες αποχρωματίζουν τους τόπους. Σκορπίζουν γύρω τους μιαν ανώνυμη ρηχότητα, μετεωριζόμενα χνούδια που ξεριζώθηκαν, που έχασαν κάθε συνοχή και ζαλίστηκαν. Οι περισσότεροι μοιάζουν νa αγχώνονται νa φωτογραφίσουν μιa copa αρχίτερα τα πάντα. Θα τα παρατηρήσουν αργότερα, στο σπίτι τους, κοιτώντας τις φωτογραφίες. Σμικρυμένα και επίπεδα κάτω απ' τη ζελατίνη των άλμπουμ.

Σήμερα όμως οι τουρίστες στο Τολέδο είναι λίγοι. Το Καθολικό Πάσχα γιορτάσθηκε μιαν εβδομάδα πιό πριν κι έτσι οι ταξιδιώτες των διακοπών έχουν επιστρέψει στα σπίτια τους και στις δουλειές τους.

Φτάνουμε πάλι στην εκκλησία του Σάντο Τομέ. χτισμένη τον 14ο αιώνα, λίγα βήματα πιό πέρα απ' το σπίτι του Γκρέκο. Η εκκλησία δεν λειτουργεί πια. Υπάρχει για να στεγάζει ένα απ' τα μεγαλύτερα θαύματα της τέχνης στη γη: Την ταφή του Κόμη Όργκάθ. Καλύτερα να σταματήσουμε πρώτα εδώ κι ύστερα να πάμε να δρασκελίσουμε το κατώφλι του σπιτιού του. Καλύτερα να βαφτιστούμε πρώτα στο μυστήριο που φυλάσσει ο Άγιος Θωμάς. Να προγευθούμε εκείνο που ό ίδιος ο ζωγράφος επιτρέπει να φανερωθεί κι ύστερα να διαβούμε το κατώφλι για τον αφανέρωτο χώρο της ιδιωτικής ζωής του.

Οι επισκέπτες μέσα στον Άγιο Θωμά είναι λιγοστοί. Ακίνητοι και άφωνοι.

Αν το καλοσκεφτείς, είναι ελάχιστες οι στιγμές που καταφέρνει κανείς να μένει ακίνητος όταν δεν κοιμάται. Όμως οι επισκέπτες εδώ δεν κινούνται καθόλου. Πιο φανερά ανασαίνουν τα πρόσωπα του πίνακα παρά αυτοί. Όπως στον ύπνο, ξεχνούν τον εαυτό τους, τον εγκαταλείπουν πάνω στο όραμα του απέναντι τοίχου. Τους φεύγει. Σαν σκιές στέκονται μπροστά του.

Μπορείς να προχωρήσεις ελεύθερα, να πλησιάσεις το έργο, να πάρεις την ανάσα που ξαφνικά ζητάει η καρδιά σου, να κάτσεις κοντά του ώρα πολλή.

Για να μαζέψεις τις δυνάμεις της ψυχής και της νόησης, για ν' αποδιώξεις-τον θόρυβο που μάταια φορτώθηκες, για να ξαναρχίσεις. Ν' απλωθείς, να βαθύνεις, να χωρέσεις αυτό που σήμερα το πρωΐ σου αποκαλύπτεται.

Δεν γίνεται να πραγματοποιηθούν τέτοιες φιλοδοξίες που μονομιάς σε πλημμύρισαν. Όσο κι αν αγωνίζεσαι ν' απορροφήσεις αυτό που κοιτάς, απορροφιέσαι εσύ από κείνο. Λίγο λίγο, σταγόνα σταγόνα. Θα δείχνουμε χλωμοί στο τέλος φαντάζομαι.

Απέναντι μας, στον φωτισμένο τοίχο, ο πίνακας του Όργκάθ. Γιγάντιο άνθος που έσκασε, άνοιξε πέταλα καί φανερώνεται η ιδέα ιδιοφυούς νου, ο ανασασμός ψυχής περίπλοκης, κατασταλαγμένης όμως. Κι από παντού, σαν πέπλο, σαν αχλύ, σαν από πηγή φωτός ανεξάρτητη απ' τον ζωγράφο, η ανταύγεια του Πνεύματος του ζωοποιού που κινεί τους ανθρώπους καί τ' αληθινά έργα τους και τα κάνει ν' ανυψώνονται πάνω απ' τα υλικά τους.

Πρόκειται για πίνακα μεγάλου σχήματος. Έχει διαστάσεις, 4,80 μ. επί 3,60 μ. κι ολοκληρώθηκε λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 1586, εποχή ωριμότητας του Θεοτοκόπουλου.

Αναπαριστά τον ενταφιασμό του ήρωα Όργκάθ την ώρα που η πενθούσα συντροφιά των ευγενών Τολεδιάνων βλέπει έκπληκτη να συμβαίνει μπροστά της ένα θαύμα: Εμφανίζονται κατά την ταφή στη γη ό Άγιος Στέφανος κι ό Άγιος Αυγουστίνος επιθυμώντας νά τιμήσουν τον ενάρετο νεκρό. Με στοργή σκύβουν κι ανασηκώνουν το πεσμένο του κορμί ενώ πάνω απ' τα κεφάλια και τις λαμπάδες ανοίγει ο ουρανός.

Άγγελοι κι άγιοι γύρω απ' τον Χριστό Παντοκράτορα παρακολουθούν τη λυτρωμένη ψυχή του Οργκάθ να παίρνει τη θέση της ανάμεσά τους.

Στην ορθόδοξη ανατολική εικονογραφία, η ψυχή παρουσιάζεται σαν βρέφος. Γι' αυτό κι εδώ ένας βιαστικός άγγελος σέρνοντας τήν, σαν σπάθα, μακριά φτερούγα του, με ορμητική κίνηση ανυψώνεται κρατώντας προσεχτικά στην αγκαλιά του την ελευθερωμένη ψυχή σαν νεογέννητο.

Θανάτω θάνατον πατήσας κι η ζωή αποδεικνύει τις αιώνιες δυνατότητες της.

Τούτο το έργο θεολογεί. Μιλάει για τη φύση του ανθρώπου, για τη φύση του θείου και, το σπουδαιότερο, ερμηνεύει τον θάνατο. Τα επίπεδα του βίου, το πέρασμα στον ουρανό, η κλίμαξ, οι πρεσβείες της Θεοτόκου, το πάθος, ο θρήνος, η δόξα.

Σπάνια ένα καλλιτέχνημα διδάσκει τόσο λεπταίσθητα την πίστη του δημιουργού του. Χωρίς κήρυγμα, δίχως απλοϊκές επεξηγήσεις, δίχως κραυγές και δάκρυα, πολύ μακριά από τον εύκολο υπερσυναισθηματισμό της δυτικής θρησκευτικής τέχνης.

Εμφανίζεται σαν ρεαλιστικό απόσπασμα ζωής αληθινής και ατέρμονης όπου ένα μαχαίρι τέμνει τη φλούδα των γεγονότων για να μπορείς να ατενίζεις από κάτω τα ορατά και τα αόρατα να γίνονται ένα. Την κίνηση του αιώνα να καθηλώνεται για ν' ανατείλει η αιωνιότητα. Τα δύσκολα να γίνονται απλά, τ' ακατανόητα κατανοητά, τ' ανέλπιστα να πραγματώνονται μπροστά στα μάτια σου.

Οι θνητοί, οι άγιοι κι οι άγγελοι δεν διαφέρουν στη μορφή. Ο σπόρος του αγίου, ο σπόρος του αγγέλου πρέπει να εμφωλεύουν κάτω απ' τις μαύρες σφιχτές στολές των ευγενών, στις καρδιές των θνητών τούτου του φευγαλέου κόσμου. Όλοι τους, οι κάτω και οι πάνω, είναι άνθη που άνθισαν από το ίδιο σκληρό χώμα κι ανάλογα με το ύψος της ψυχής η σάρκα γίνεται όλο καί πιό διάφανη στο άχτιστο φως που από ψηλά ρέει.

Πάνω από τα επίγεια εμφανίζεται η ουσία του Ουρανού. Σε μάζες από κινούμενα σύννεφα ανθίζει εκτυφλωτική η Δόξα τού Θεού, η Γκλόρια. Ανθίζει ο κόσμος των αγίων, των αγγέλων, των ψυχών και, στην κορυφή, τυλιγμένος σε πάλλευκο ύφασμα, σε πάλλευκο που τόσο δύσκολα ζωγραφίζεται, ο μελαχροινός Χριστός του Θεοτοκόπουλου απλώνει τά χέρια • προς τους πενθούντες, τους κοπιώντες, τους διψώντες για δικαιοσύνη. Όλα τώρα τα αβάσταχτα της ζωής αλαφρώνουν, όλα τα παράλογα βρίσκουν τον λόγο τους, όλα τα παρανοϊκά ισορροπούν.

Η Δόξα του Πνεύματος σώζει τον κόσμο.

«Δίχως την Γκλόρια», γράφει ό Μπαρρές, «Τό έργο τούτο θα ήταν μια Ιωάννα της Λωραίνης χωρίς τις εξ ουρανού φωνές της».

Όχι, ο θάνατος δεν είναι τέλος ζωής, δεν είναι επίφαση ματαιότητας, δεν είναι ύβρις και αφανισμός. Είναι το επιστέγασμα, η απονομή δικαιοσύνης, το κλείσιμο ενός τέλειου κύκλου.

Ο νεκρός κόμης λυγίζει κι ακουμπά μ' εμπιστοσύνη σε χέρια πονετικών άγιων, κάτω απ' το στοργικό βλέμμα συντρόφων. Το πρόσωπό του, άδειο πια από αίμα ζωής, παίρνει τη χλωμάδα που απλώνει το γαλάζιο φώς μιας παγωμένης σελήνης.

Οδηγείται στον τάφο σφιχτοδεμένος την σιδερένια στολή του ιππότη. Πολεμιστής στη ζωή και στον θάνατο. Το επιτάσσει ο ιερός νόμος της Ισπανίας, της Κρήτης πιο πίσω. Το χρέος.

Ούτε λουλούδια, ούτε μώβ πέπλα, ούτε διάκοσμος νεκρικός. Δεν υπάρχουν καν γυναίκες μήπως κι ο ακράτητος θρήνος τους εκτρέψει προς τον συναισθηματισμό εκείνο που το έργο θέλει να περισώσει: Ένα πυκνό, βουβό πάθος. Την φλεγόμενη πνευματικότητα που μονάχα ένα κλειστό αντρικό τάγμα μπορεί να ασκήσει. Το ασκητικό ιδεώδες που πυρπολούσε τον Γκρέκο δεν τον άφησε να γαληνέψει ποτέ σε δόξα και σε πλούτη.

Εδώ η οδύνη είναι τόσο βαθειά που μένει άφωνη. Δεν ξεθυμαίνει, αργά λιώνει τα μάγουλα, τα μέτωπα που έχουν το χρώμα και την ύλη του κεριού.

Ό,τι περισσότερο μαγνητίζει με τη δύναμη του σε τούτο το απέραντο γεγονός είναι ο αμίλητος κύκλος των αρχόντων του Τολέδου, το ύφος με το οποίο αντιμετωπίζουν όσα οριακά συμβαίνουν μπροστά τους.

Είναι ασφαλώς τό ίδιο τό ύφος του ζωγράφου τους, η εσωτερική του στάση, η πνευματική θέση του απέναντι στον θάνατο καα στο μετά τον θάνατο.

Άν είναι έτσι όπως γράφουν οι πατέρες της Εκκλησίας μας, πως η βασιλεία του Θεού «κλέπτεται» από τους εραστές της αιωνιότητας, με τούτη εδώ τη ζωγραφική εκείνος άπλωσε με τόλμη το χέρι στον Παράδεισο.

Ολοκλήρωσε την εσώτατη και πειστικότατη αναφορά του για όσα αντίκρυσε τις στιγμές της έκστασης. Για το ίδιο το μυστικό της ζωής όπως κατόρθωσε με προσευχή και με τέχνη να αποσπάσει.

Μυημένος στα μυστήρια της βυζαντινής αγιογραφίας στην Κρήτη, θα νήστευε πιθανόν και επί μέρες θα προσευχόταν προτού πιάσει το πινέλο στα χέρια του. Γιατί οι ορθόδοξοι αγιογράφοι θεωρούν πως το έργο που τελικά θα δημιουργηθεί στο τελάρο τους, στον τοίχο, στο χαρτί ή στο σανίδι τους είναι έργο θεόσταλτο. Ο εμπνευσμένος καλλιτέχνης στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ο δέκτης πνοής θείας, δανείζει το χέρι του για μια δημιουργία που δεν του ανήκει. Γι' αυτόν το λόγο και θα υπογράψει, «χείρ Νικόδημου εποίει» ή «χείρ Θεοφάνους εποίει» ή «χείρ Δομήνικου εποίει» όπως εχάραξε κάτω από ορισμένα έργα του κι εκείνος.

Οι μορφές των ευγενών της πόλης που πενθούν τον νεκρό Οργκάθ είναι μορφές περισυλλογής. Avδύονται μέσα από τον δαντελένιο ισπανικό γιακά σαν από ανοιγμένες καμέλιες. Ατενίζουν με γνώση και επίγνωση. Τα ωραία μακριά τους δάχτυλα σχολιάζουν σεμνά. Η φροντισμένη κομψότητα τους καμιά επίδειξη δεν κρύβει. Από ευπρέπεια και σεβασμό είναι καλοντυμένοι.

Η σοβαρότητα κι η πίστη τους υφαίνουν κλοιό ασφαλείας γύρω απ' το φοβερό μυστήριο και πείθουν ακόμα περισσότερο για την πραγματικότητα του εξωπραγματικού.

Οι ίδιοι αποδέχονται τό θαύμα με συγκρατημένη ανατριχίλα μια κι η αναμονή θαύματος είναι ζυμωμένη με την χριστιανική τους παιδεία. Αναρριγούν αλλά δεν απορούν. Πρόκειται για άντρες εκπαιδευμένους στα όπλα της ζωής, του θανάτου, και του θαύματος που τα συνδέει. Δεν θαυμάζουν υστερικά, δεν διατυμπανίζουν αισθήματα. Παραστέκουν σεμνοί μάρτυρες του συνταρακτικού, φορείς ήθους ακλόνητου αλλά ευφυούς, σταθερού αλλά καί ευλύγιστου. Με αρετή και με τόλμη παραστέκουν. Με αρετή που προσκαλεί το θείο να φανερωθεί και με τόλμη να πιστέψουν εκείνα που είναι απίστευτα για τον μέτριο νου.

Έχουν εντέλει τα πρόσωπα που αξίζουν σε μιαν αξιοπρεπή, καλότυχη πολιτεία: αρχόντων ικανών να εμπνεύσουν αξίες ηθικές στους συμπολίτες τους.

Κι εκεί, στ' αριστερά, ανάμεσα στις ευγενικές κεφαλές, ο μόνος που ξεφεύγει απ' την γενική κίνηση και μας κοιτάζει κατάματα, είναι εκείνος που θεωρείται ως η πιθανότερη αυτοπροσωπογραφία του Γκρέκο.

Μας κοιτάζει πίσω απ' τον χαμένο καιρό. Πάντοτε παρών. Ήδη απόμακρος από τα συμβάντα που ιστορεί, ελευθερωμένος από τον ιστορικό χρόνο, ανέγγιχτος απ' τους τέσσερις αιώνες αυταπάτης, μόχθου, λήθης και ματαιότητας που σαν άμμος θα πέσουν ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Ανάμεσα στην ώρα που με ψιλό πινέλο χρωμάτισε τούτο το δυνατό κρητικό βλέμμα και στην ώρα που σήμερα, Μεγάλη Τετάρτη, ήρθαμε ως εδώ και σταθήκαμε αντίκρυ του.

Φύγαμε.

Βγήκαμε εξω.

Προχωρήσαμε στα δρομάκια της εβραϊκής συνοικίας, ψάξαμε ξανά για την πόρτα του σπιτιού του.

Όμως η θύρα της οδού Σαμουέλ Λεβή ήταν και σήμερα κλειστή. Με ανυπομονησία, με ανομολόγητη ανησυχία, αρχίσαμε να τριγυρνάμε το μεγάλο οίκημα. Με πείσμα ψάχναμε για μιαν ανοιχτή είσοδο, ένα άνοιγμα, ένα παραπόρτι, μια τρύπα. Ο ψηλός μαντρότοιχος μας αντιστεκόταν από παντού. Τίποτα!

Η παχιά Σπανιόλα στη γειτονιά, που όπως όπως ρωτήσαμε, αποκρίθηκε μ' ένα χείμαρρο τραγουδιστών συλλαβών και δεν καταλάβαμε λέξη.

Επιτέλους, ένα κορίτσι στο τουριστικό κατάστημα της γωνίας ξέρει αγγλικά. Μας εξηγεί πως το σπίτι του Γκρέκο είναι κλειστό και θα παραμείνει κλειστό για επισκευή επί δύο ακόμα μήνες. Χθες το πρωΐ ήταν η τελευταία φορά που άνοιξε για τους επισκέπτες.

Πάλι στο σκιερό δρομάκι της οδού Λεβή.

Μπαλώματα ήλιου και βαριάς σκιάς, σκληροί παλιωμένοι τοίχοι. Σιωπή και γαλήνη σαν ειρωνεία βουβή.



Η πόρτα πάντα κλειστή.

Μια μικρή επιγραφή στερεωμένη πάνω απ' την κλειδαριά και που δεν την είχαμε προσέξει, εξηγεί όσα ακριβώς είπε η κοπέλα πριν και ζητάει συγνώμη απ' τους επισκέπτες.

Κάποιος ηλικιωμένος Γάλλος στέκεται πλάι μας κι αφήνει τα χέρια του να πέσουν με απόγνωση. «Τόσα μίλια ταξίδι για να φτάσουμε μπροστά σ' αυτό!...» κάνει..

Στεκόμαστε άφωνοι να κοιτούμε την κλειστή πόρτα. Προσπαθούμε να το καταλάβουμε. Δεν θέλω να το πιστέψω. Τη σπρώχνω μήπως κι είναι λαθεμένες οι πληροφορίες της κοπέλας, μήπως λάθος τα γράψανε στην επιγραφή, μήπως ξεχάσανε να τραβήξουν τον σύρτη από πίσω.

H πόρτα δεν υποχωρεί.