Laska writes, "Ζήτησα από φοιτητές του 4ου έτους της ελληνικής φιλολογίας στο Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σουδών της Μαριούπολης της Ουκρανίας, να διαβάσουν ο καθένας από έναν τίτλο εφημερίδας. Οι τίτλοι που δόθηκαν ήταν 'πολιτισμικά παραποιημένες φράσεις (παλίμψηστα)'. Η υπόθεση ήταν ότι για την κατανόησή τους προυποτίθεται κοινή γνώση της πραγματικότητας. Η περίπτωση αυτών των φράσεων αποδεικνύει ότι ακόμη κι όταν δεν έχουμε άγνωστες λέξεις μπορεί να μην καταλαβαίνουμε τη σημασία. Το κείμενο που ακολουθεί το παρουσίασα στο συνέδριο με θέμα'τα προβλήματα της φιλολογίας στην Ουκρανία μέσα στις εξελίξεις του παγκόσμιου πολιτισμού' που οργανώθηκε από το Ινστιτούτο Φιλολογίας του Πανεπιστημίου 'Ταράς Σεβτσένκο' στο Κίεβο, στις 23 Οκτωβρίου.
"

4 Νοεμβρίου 2003

Χάιδω Χρίστου

Αποσπασμένη φιλόλογος στο ΙΑΣΜ της Μαριούπολης

Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΑΠΘ σε διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα με θέμα ‘η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας ως μητρικής και ως ξένης /δεύτερης γλώσσας’.

Θέμα της εισήγησης: ο ρόλος της πολιτισμικής φόρτισης στην κατανόηση των πολιτισμικά

παραποιημένων εκφράσεων (παλίμψηστων) που συναντώνται στον τύπο. Μια μικρή έρευνα.

Εισαγωγή (σχετικά με τη σημασία).

Σχετικά με το σημαινόμενο μιας λεξικής μονάδας ή ενός εκφωνήματος έχουν αναπτυχθεί αρκετές θεωρίες. Σε γενικές γραμμές, η παραδοσιακή προσέγγιση της λογικής σημασιολογίας και οι φιλόσοφοι της γλώσσας θεωρούν ότι η σημασία προκύπτει από την αντικειμενικότητα των χαρακτηριστικών, από τις ιδιότητες που συνάπτονται με το αναφερόμενο . Εντοπίζουμε βέβαια μια αντίφαση, γιατί η σημασιολογία, που εστιάζει στην αντικειμενικότητα, ταυτόχρονα στηρίζεται στις ατομικές διαισθήσεις των ομιλητών που μάλιστα συχνά είναι οι ίδιοι οι ερευνητές και οι οποίες είναι υποκειμενικές.

Σε αντιστοιχία με τις λειτουργίες του γλωσσικού σημείου που διατύπωσε ο Jakobson, διακρίνονται τρία είδη σημασίας: περιγραφική ή γνωστική, εκφραστική ή συναισθηματική, κοινωνική. Θεωρητικά και τα τρία είδη μπορούν να ενυπάρχουν σε ένα σημαινόμενο, συνήθως όμως κυριαρχεί το ένα από τα τρία. Συνεπώς, δύο γλωσσικά σημεία μπορούν να είναι ισοδύναμα ως προς το ένα είδος σημασίας, να διαφέρουν όμως ως προς τα άλλα δύο .(Παυλίδου,1997: 96).

Νεότερες προσεγγίσεις της σημασίας, όπως η θεωρία του πρωτοτύπου, θεωρούν ότι δεν αρκούν για τη σημασία οι ιδιότητες που επισυνάπτονται με το αναφερόμενο. Ο Kleiber δηλώνει ότι ‘τίποτε δε μας εμποδίζει να διατυπώσουμε χαρακτηριστικά απαραίτητα και αναγκαία που δε θα είναι αντικειμενικά, αλλά θα λαμβάνουν υπόψη τους τους ομιλητές, τον πολιτισμό, την ιστορία, την παράδοση, δηλαδή τις κοινές γνώσεις που μοιράζεται μια κοινότητα’. Ο Kleiber δηλαδή αναφέρεται στη θέση της εξωγλωσσικής πραγματικότητας στη γλωσσική σημασία. Άλλωστε ένα ‘αντικειμενικό’ χαρακτηριστικό εξαρτάται από την αντίληψη που έχουν γι αυτό οι ομιλητές. Ο κόσμος τον οποίο ονομάζουμε αντικειμενικό, δεν είναι παρά αυτός που συλλαμβάνουμε και πιστεύουμε ότι είναι όπως τον αντιλαμβανόμαστε. Γνωρίζουμε τον κόσμο μέσα από την αντίληψη που πλάθουμε γι αυτόν και τον ερμηνεύουμε σύμφωνα με τα πολιτισμικά μας δεδομένα. Επιπλέον, οι γνώσεις πάνω στα αναφερόμενα ποικίλλουν από το ένα άτομο στο άλλο εξαιτίας διάφορων παραγόντων όπως η μόρφωση, η επαγγελματική ενασχόληση, το κοινωνικό περιβάλλον, η καταγωγή, οι προσωπικές υποδηλώσεις. ( Συμεωνίδου – Χριστίδου, 1998:151).

Ωστόσο, στα πλαίσια μιας γλωσσικής κοινότητας βιώνεται μια κοινή εμπειρική πραγματικότητα η οποία δημιουργεί μια διυποκειμενική σταθερότητα. Πρόκειται για γνώση εμπειρική που προστίθεται στην περιγραφική, αντικειμενική γνώση (και σημασία) μιας έννοιας. Έτσι, τα μέλη της γλωσσικής κοινότητας διατηρούν στη μνήμη τους σχετικά σταθερές και διαρκείς σημασιολογικές αναπαραστάσεις. Αυτή θα την ονομάσουμε κοινή πολιτισμική γνώση. Στο χώρο της πραγματολογίας αναφέρεται ως κοινή γνώση.

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στους όρους ‘πολιτιστικό’ και ‘πολιτισμικό’. Ο όρος πολιτιστικό αναφέρεται στον ιστορικό πολιτισμό μιας χώρας, στα επιτεύγματα, στη δυναμική συμμετοχή του στη διαμόρφωση του κόσμου. Η πολιτιστική γνώση είναι θεσμοθετημένη γνώση. Αποκτιέται μέσω της συνεχούς εκπαίδευσης αλλά και στο κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο παίζει συχνά το ρόλο του εκπαιδευτικού φορέα. Ο όρος πολιτισμικό δηλώνει την καθημερινή επαφή, το οικογενειακό περιβάλλον, την παρέα, τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Η πολιτισμική γνώση είναι εμπειρική, κατακτιέται καθημερινά μέσω της κοινωνικοποίησης και όχι μέσω κάποιου θεσμικού φορέα. Η απλούστατη αυτή μορφή γνώσης αντικατοπτρίζεται στις γλωσσικές αξίες, διαφορετικές από γλώσσα σε γλώσσα. Οι μεγάλες διαφορές των γλωσσών είναι κυρίως πολιτισμικές. Τέλος, υπάρχει και η διασταύρωση του πολιτιστικού και του πολιτισμικού: στοιχεία καθημερινού πολιτισμού, πολιτισμικά, επικαιρότητας ( αθλητισμός, κινηματογράφος, πολιτική).

Μιλάμε για κοινή πολιτισμική γνώση διότι η πολιτιστική, εφόσον δεν έχουν όλοι την ίδια εκπαίδευση και δε ζουν στο ίδιο κοινωνικό περιβάλλον, δεν μπορεί να αποτελεί κοινή γνώση για όλη τη γλωσσική κοινότητα.

Η κοινή πολιτισμική γνώση των πραγμάτων, είναι καθοριστική για την κατανόηση της σημασίας των εκφωνημάτων, ενώ είναι απαραίτητη για την κατανόηση των συνταγματικών φράσεων ( των ιδιωτισμών, των στερεότυπων και παροιμιακών φράσεων, κά).. Προκύπτει λοιπόν το εξής ερώτημα: η κοινή πολιτισμική γνώση αποτελεί μέρος του σημαινομένου (της σημασίας); Έτσι προκύπτει ο όρος πολιτισμικό φορτίο. Ποια είναι η σχέση σημαινόμενου και πολιτισμικού φορτίου; Ο Galisson ορίζει το πολιτισμικό φορτίο ως το δεύτερο περιεχόμενο του σημείου, ως ένα επιπλέον σημαινόμενο (σημασία). Σε αυτή τη θεώρηση, το σημαινόμενο εννοείται ως προτερόχρονο, επειδή η εγγραφή του δεύτερου περιεχομένου, του πολιτισμικού φορτίου, χρειάζεται ένα σημείο ήδη διαμορφωμένο σημασιακά για να εναποθέσει την αξία του. Το πολιτισμικό φορτίο, που χαρακτηρίζει το λεξιλόγιο μιας γλώσσας, εντοπίζεται περισσότερο στην αξία (evaluation), παρά στη σημασία. Υποθέτουμε ότι το πολιτισμικό φορτίο είναι η κοινή κληρονομιά όλων των μελών μιας γλωσσικής κοινότητας.

Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι παρατηρούνται σημαντικές διακυμάνσεις μεταξύ των ομιλητών και ως προς αυτό το δεύτερο σημαινόμενο, την αξία ή πολιτισμική φόρτιση ενός σημείου. Επομένως προκύπτει το ερώτημα ποιο είναι το σίγουρο κομμάτι της κοινής γνώσης που συμμερίζεται όλη η κοινότητα. Μπορούμε τελικά να μιλάμε για κοινή πολιτισμική γνώση; Υπάρχει γλωσσική πραγμάτωση με σχετική καθολικότητα ή ο κάθε ομιλητής εξατομικεύει;

Για να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα χρειάζεται μία κοινωνιολογική μελέτη και μια

διεπιστημονική προσέγγιση στο πολύπλοκο φαινόμενο της σημασίας. Ο Γάλλος φιλόσοφος Bourdieu υποστηρίζει ότι ο κοινωνικός χώρος διέπεται από σχέσεις κυριαρχίας και η γλωσσική συμπεριφορά είναι προϊόν των κοινωνικών συνθηκών, αντικατοπτρίζει συνήθειες δομημένων κοινωνικών σχημάτων. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι ομιλητές δεν εξαρτάται μόνο από τις γλωσσικές δεξιότητες αλλά και από τις συνθήκες πρόσληψης. Υπάρχουν βασικές ανισότητες μεταξύ των χρηστών της γλώσσας ως προς τις ίσες ευκαιρίες απόκτησης των πολιτισμικών δεδομένων. Επιπλέον, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά γνωστά από την κοινωνιογλωσσολογία όπως η ηλικία, η διαφορετική καταγωγή, το κοινωνικό στρώμα ,επιφέρουν ανομοιογένεια στην κοινή πολιτισμική γνώση. Έτσι, για παράδειγμα, νεαροί ομιλητές δεν αναγνωρίζουν συχνά τα πολιτισμικά στοιχεία με τα οποία φορτίζουν τις λέξεις οι μεσήλικες.

Θα ονομάσουμε πολιτισμικές εκφράσεις τους συνταγματικούς συνδυασμούς που για την κατανόηση της σημασίας τους προϋποθέτουν την κοινή πολιτισμική γνώση. Τέτοιες είναι οι ιδιωτισμοί, οι παγιωμένες εκφράσεις, παροιμίες, λαϊκές και λόγιες ρήσεις και γνωμικά, παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις κ.ά. Παρόλες τις διακυμάνσεις, το νόημα των πολιτισμικών εκφράσεων καταφέρνει να ενώνει τους φυσικούς ομιλητές μιας γλώσσας κατά τρόπο ομόφωνο σε μια γλωσσική κοινότητα. Το περιεχόμενό των εκφωνημάτων αυτών είναι σε θέση να ξυπνήσει στις μνήμες της κοινότητας εικόνες συμπληρωματικές εκτός του περιγραφόμενου σημαινομένου. Έχει δηλαδή ανακλητική μνημονική δύναμη.

Υπάρχουν βέβαια και πληροφορίες κοινού πολιτισμικού περιεχομένου με παγκόσμια εμβέλεια, στις περιπτώσεις όπου ο πολιτισμός μιας γλωσσικής κοινότητας ξεπερνά τα σύνορά του και διαδίδεται.



πολιτισμικά παραποιημένα εκφωνήματα ή λεκτικά πολιτισμικά παλίμψηστα

Η παρούσα εργασία αφορά στα πολιτισμικά παραποιημένα εκφωνήματα ή λεκτικά πολιτισμικά παλίμψηστα σύμφωνα με τον Galisson (στο εξής παλίμψηστα). Συναντώνται με μεγάλη συχνότητα στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο γιατί προσελκύουν το ενδιαφέρον και την περιέργεια του αναγνώστη. Το γενικό χαρακτηριστικό τους είναι η μερική παραποίηση παγιωμένων πολιτισμικών εκφράσεων μέσα από μια δημιουργική χρήση και ανασύσταση των άμεσων συστατικών τους. Στις παγιωμένες εκφράσεις που παραποιούνται εντάσσονται στερεότυπες πολιτισμικές εκφράσεις που αναφέραμε παραπάνω (εκφράσεις, λαϊκές ρήσεις, ιδιωτισμοί, παροιμίες), αλλά και προϊόντα πολιτιστικά, όπως τίτλοι βιβλίων, συγγραφικές ρήσεις, λόγια γνωμικά, τίτλοι κινηματογραφικών έργων, διαφημιστικά μηνύματα.

Ένα νέο μήνυμα επικαλείται ένα παλιό, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της σημασίας του. Τα παλίμψηστα είναι εκφωνήματα με πολιτισμική φόρτιση, επειδή για την αποκωδικοποίηση του μηνύματός τους επικαλούνται την κοινή πολιτισμική αλλά και πολιτιστική γνώση (ειδικές γνώσεις, μορφωτικό επίπεδο, εκπαίδευση, λογοτεχνική ενημέρωση). Η σημασία τους είναι περιστασιακή και συμφραστική. Η παραλλαγή φαίνεται να σκιάζει το νόημα, πρόκειται όμως για μια αναγνωρίσιμη από τους ομιλητές παραλλαγή. Επικαλείται τα ψήγματα της συλλογικής ταυτότητας των ομιλητών.

Το κομμάτι αυτό της σημασίας είναι αυτονόητο για τους ομιλητές (όχι όλους όπως εξηγήσαμε παραπάνω) της γλωσσικής κοινότητας, αποτελεί μέρος των γενικών γνώσεων (κοινή γνώση) που κατέχει αυτή για τον κόσμο.

Τι γίνεται όμως με την εκμάθηση μιας ως ξένης γλώσσας σε ξενόγλωσσο περιβάλλον; Στο λεξικό δεν περιγράφεται η σχέση των ομιλητών με τα γλωσσικά σημεία. Συστηματικά παραλείπεται το πολιτισμικό κομμάτι της σημασίας, αυτό που ονομάσαμε πολιτισμικό φορτίο των λέξεων.





Η έρευνα και η υπόθεσή της.

Η μικρή έρευνα που αποτελεί το περιεχόμενο της παρούσας εργασίας έλαβε χώρα στο Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σπουδών στη Μαριούπολη της Ουκρανίας, στο τμήμα ελληνικής φιλολογίας όπου στο τρέχον ακαδημαϊκό έτος διδάσκει η γράφουσα, ως αποσπασμένη φιλόλογος, στα πλαίσια του δίωρου μαθήματος ‘κείμενα του τύπου’. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε είναι η εξής: δόθηκε στον κάθε φοιτητή ένα άρθρο από τον πρόσφατο ημερήσιο τύπο, κυρίως από την εφημερίδα ‘ελευθεροτυπία’, και του ζητήθηκε να συμπληρώσει στο ερωτηματολόγιο, αν καταλάβαινε τι σημαίνει ο τίτλος του και σε ποια πρωτότυπη φράση παραπέμπει.

Υπόθεση αυτής της μικρής σε έκταση έρευνας είναι να αποδείξει ότι η κατανόηση του μηνύματος των παλίμψηστων προϋποθέτει ότι οι πομποί και οι δέκτες του μοιράζονται την ίδια τρέχουσα πραγματικότητα αλλά και κοινή γνώση (πολιτιστική και πολιτισμική) και έχουν κοινά πολιτιστικά και πολιτισμικά βιώματα. Να καταδείξει ότι μία μόνο λέξη ή ένας γνώριμος στους ομιλητές συνταγματικός συνδυασμός είναι ψήγματα της συλλογικής ταυτότητας των ομιλητών και της κοινής τους μνήμης, μια συλλογική ταυτότητα και μνήμη που συντελεί στο να χαρακτηριστούν οι ομιλητές ως μέλη της ίδιας γλωσσικής κοινότητας.



Χαρακτηριστικά των ερωτώμενων.

Δόθηκαν ερωτηματολόγια σε δεκαπέντε φοιτητές οι οποίοι έχουν κοινά χαρακτηριστικά και βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο ελληνομάθειας. Συγκεκριμένα, βρίσκονται στο τέταρτο έτος σπουδών σε σύνολο πέντε ετών φοίτησης. Όλοι άρχισαν να μαθαίνουν ελληνικά στο πρώτο έτος της φοίτησής τους στο συγκεκριμένο τμήμα. Οι ερωτώμενοι είναι ένα αγόρι και δεκατέσσερα κορίτσια. Από τους δεκαπέντε, οι επτά έχουν επισκεφτεί την Ελλάδα σε προγράμματα που διενεργούνται στα πλαίσια συνεργασίας του Ινστιτούτου με φορείς από την Ελλάδα, κυρίως Πανεπιστήμια και τα οποία διαρκούν συνήθως δύο εβδομάδες.. Στα προγράμματα συμπεριλαμβάνονται μαθήματα γλώσσας. Σημειωτέον ότι στην καθημερινή τους ζωή δεν έχουν πρόσβαση στην ελληνική πραγματικότητα ούτε πληροφόρηση μέσω της τηλεόρασης ή του τύπου. Δύο από τους δεκαέξι έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η γνώση τους σχετικά με τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική πραγματικότητα οφείλεται αποκλειστικά στο περιεχόμενο των μαθημάτων της σχολής. Στο μάθημα που τιτλοφορείται κείμενα του τύπου, έρχονται σε επαφή με αυθεντικά δημοσιογραφικά κείμενα, ενώ κάνουν και κάποια αποσπασματικά μαθήματα λογοτεχνίας ( ανάγνωση κειμένων). Σημειωτέον ότι οι διδάσκουσες στο Ινστιτούτο είναι απόφοιτες του Ινστιτούτου, οι περισσότερες εκ των οποίων έχουν παρακολουθήσει κάποια σεμινάρια στην Ελλάδα. Στη διάρκεια της διδακτικής διαδικασίας χρησιμοποιούν ως επί το πλείστον τη μητρική γλώσσα των διδασκομένων ( ρωσική) και λιγότερο τη γλώσσα-στόχο, ενώ η διδακτική μέθοδος που ακολουθούν είναι σχεδόν κατ αποκλειστικότητα η γραμματικο-μεταφραστική.



Παρουσίαση του ερωτηματολογίου.

Προκειμένου να μελετηθούν πιο συστηματικά τα παλίμψηστα (πολιτισμικά παραποιημένα εκφωνήματα ) και να διεξαχθούν πιο έγκυρα συμπεράσματα σχετικά με την κατανόησή τους από τους ερωτώμενους, κρίνεται σκόπιμη κατά την παρουσίασή τους η κατηγοριοποίησή τους με βάση τους τύπους πολιτισμού που εμπλέκονται σε αυτά .

1) Πολιτισμική εμπειρική γνώση:

1.1.ιδιωτισμοί (λαϊκοί) – παροιμίες.

1.1.α.[Στον έκτο ουρανό!] Υπότιτλος: ο θρύλος πάλι πρωταθλητής, με τον έκτο σερί τίτλο. Στη στήλη με τα αθλητικά νέα. Αναφέρεται στην κατάκτηση του τίτλου του πρωταθλητή στο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου από τον Ολυμπιακό για έκτη συνεχή φορά.< στον έβδομο ουρανό. Ιδιωτισμός. Περιγράφει καταστάσεις ευτυχίας.

1.1.β.[Της φυλακής τα σίδερα είναι για…. τους τουρίστες]. Το άρθρο αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου τουρίστες έχουν βρεθεί στη φυλακή. < της φυλακής τα σίδερα είναι για τους λεβέντες. Παροιμιώδης φράση. Έχει τις ρίζες της στην ιστορική-πολιτική συγκυρία, όπου στη φυλακή βρίσκονταν άνθρωποι που μάχονταν για τις ιδέες τους (πολιτικοί κρατούμενοι).

1.1.γ.[Χάβρα ….Παλαιστινίων]. Υπότιτλος: 13 κινήματα της Παλαιστίνης αναζητούν ενιαία διοίκηση. < χάβρα Ιουδαίων. Ιδιωτισμός. Σημαίνει την αταξία και φασαρία που επικρατεί σε μια συνάθροιση. ( Ελευθεροτυπία, 19.08.02).

1.1.δ.[μια πλατεία μα ποια πλατεία]; Υπότιτλος: το κυνήγι εισόδων για τους δήμους οδηγεί και στην ‘ιδιωτικοποίηση’ των κοινόχρηστων χώρων.(ελευθεροτυπία, 13.07.02)< μια πάπια μα ποια πάπια; Μια πάπια με παπιά. Πολύ γνωστός γλωσσοδέτης με παρήχηση του /p/.

1.2.Από την ελληνική πραγματικότητα

1.2.α. σύνθημα: [Ψωμί, παιδεία, τηλε-υιοθεσία] < ψωμί, παιδεία, ελευθερία. Σύνθημα κατά τη φοιτητική εξέγερση του Πολυτεχνείου (17 Νοεμβρίου 1974) που επαναλαμβάνεται ακόμα και σήμερα στις πορείες (διαδηλώσεις)διαμαρτυρίας.

1.2.β.γεωγραφία: [θηρίο – Αντίρριο]. Υπότιτλος: Η υπό κατασκευήν καλωδιωτή γέφυρα συγκαταλέγεται στις εφτά πιο θαυμαστές γέφυρες του κόσμου. Αναφέρεται στη ζεύξη Ρίου- Αντίρριου στην Πάτρα του ν. Αχαίας. (γεωπαρουσίαση, από το γεωτρόπιο, 02.11.02).

1.3. λαϊκά τραγούδια:

1.3.α.[δεν έχει δρόμο να διαβώ]. Το άρθρο που ακολουθεί αναφέρεται στα οδικά έργα που γίνονται ενόψει των Ολυμπιακών αγώνων. < δεν έχει δρόμο να διαβώ. (πρώτος στίχος).

1.3.β.[δυο πόρτες έχει……και η εφορία]. Το άρθρο αναφέρεται στην άνιση μεταχείριση των φορολογουμένων.< δυο πόρτες έχει η ζωή, άνοιξα μια και μπήκα(ρεφραίν) του Στ. Καζαντζίδη.

2) Θεσμοθετημένη πολιτιστική γνώση .

2.1. λόγιες εκφράσεις: Ο γόρδιος δεσμός του μουσείου Ακρόπολης

2.2.λογοτεχνία

ξένη

2.2.α. [Ρουμάνα κουράγιο] τίτλος οδοιπορικού στη Ρουμανία, όπου τονίζεται η δύσκολη

οικονομική κατάσταση. < μάνα κουράγιο θεατρικό του Μπ. Μπρεχτ (εβδομαδιαίο ένθετο

‘γεωτρόπιο’, Ελευθεροτυπία).

2.2.β.[οι άθλιοι των Αθηνών]. Το άρθρο αναφέρεται στο έντονο κυκλοφοριακό πρόβλημα της

Αθήνας. < οι άθλιοι των Παρισίων, μυθιστόρημα του Β. Ουγκώ.

ελληνική

2.2.γ.[βαμμένα….κόκκινα κανόνια]. Υπότιτλος: σε ‘αποβουτυρωμένο’ πεδίο ενδοκυβερνητικής διαμάχης. Αμηχανία Παπαντωνίου, όταν το Γενικό Λογιστήριο απέρριψε τρία στρατιωτικά προγράμματα, λόγω υπέρβασης πλαφόν, καθώς ο ίδιος ήταν πατέρας της ιδέας ως ΥΠΕΘΟ! ( Η Καθημερινή, οικονομική) < βαμμένα κόκκινα μαλλιά. Μυθιστόρημα του Γ. Μουρσελά που είχε μεταφερθεί στη μικρή οθόνη ως τηλεοπτική σειρά.



3). Διασταυρωμένη μορφή των προηγούμενων: στοιχεία καθημερινού πολιτισμού,

πολιτισμικά, επικαιρότητας ( αθλητισμός, κινηματογράφος, πολιτική)

3.1.κινηματογράφος

3.1.α [Ο Σημίτης, ο Αλέκος και οι υποβολείς]. < ο καλός ο κακός κι ο άσχημος, χολυγουντιανή

ταινία γουέστερν

3.1.β.[Κλέφτες και Κουφοντίνες]. Υπότιτλος: περιορισμένη η δράση των ‘απλών’ κακοποιών

λόγω του νέου σχεδιασμού της ΕΛ.ΑΣ. αλλά και λόγω…17Ν ( ελευθεροτυπία18.08.02).

Αναφέρεται στην προσπάθεια της αστυνομίας να συλλάβει έναν από τους δράστες της

τρομοκρατικής οργάνωσης 17Ν.< κλέφτες κι αστυνόμοι, χολυγουντιανή ταινία.

3.1.γ.[Σεξ, ψέματα και συναναστροφές]. Το άρθρο αναφέρεται στα πιο συνηθισμένα ψέματα

που λένε μεταξύ τους οι ερωτικοί σύντροφοι ( ελευθεροτυπία, 19.08.02 ).< σεξ, ψέματα και

βίντεο, χολυγουντιανή ταινία.

Αν παρατηρήσουμε τα παλίμψηστα σύμφωνα με τη μορφή τους, μπορούμε να τα διακρίνουμε σε τρεις κατηγορίες με κριτήριο την σχέση της τελικής φράσης με την αρχική: Ι) Η τελική φράση επαναλαμβάνει μόνο τη δομή της αρχικής φράσης και κανένα μέρος του λεξιλογίου της (1.1.δ., 3.1.α.) παρόλα αυτά η αρχική φράση αναγνωρίζεται. ΙΙ.) Η τελική φράση επαναλαμβάνει και τη δομή της αρχικής φράσης και μέρος του λεξιλογίου της. Αυτές είναι και οι περισσότερες (1.1.α., 1.1.β., 1.1.γ, 1.2.α, 1.2.β., 1.3.β., 2.2.α, 2.2.β., 2.2.γ., 3.1.β., 3.1.γ.) Μάλιστα σε δύο από αυτά τα παλίμψηστα (1.2.β. και 2.1.α), στην τελική φράση επαναλαμβάνεται και συμπεριλαμβάνεται ολόκληρη η αρχική φράση γιατί η μία από τις λέξεις της αποτελεί μέρος μιας καινούριας λέξης που υπάρχει στην τελική φράση. Έχουμε έτσι ένα επιπλέον λογοπαίγνιο. ΙΙΙ.) Η τελική φράση είναι πιστή επανάληψη της αρχικής. Αυτή η περίπτωση θα μπορούσε να μη θεωρηθεί ως παράδειγμα παλίμψηστων αλλά ως απλή μεταφορά (1.3.α.), (2.1.).

Η Deborah Tannen στο βιβλίο της talking voices (1989), τονίζει ότι η επανάληψη είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου λόγου. Μάλιστα, εκτός από την επανάληψη λέξεων και φράσεων που είναι η πιο εύκολα παρατηρήσιμη, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην επανάληψη των δομών. Ο ανθρώπινος λόγος εμφανίζει σταθερά και επαναλαμβανόμενα δομικά χαρακτηριστικά των οποίων η γνώση αποτελεί μέρος της ικανότητας των ομιλητών. Η πράξη της επανάληψης είναι λειτουργική γιατί συμβάλλει στην οργάνωση και τη συνοχή του λόγου, στην παραγωγή αλλά και στην ερμηνεία του καθώς και στη διεπίδραση των συνομιλητών αλλά και των κειμένων (διακειμενικότητα). Τα παλίμψηστα χαρακτηρίζονται από διακειμενικότητα αλλά σε επίπεδο συνταγματικής μονάδας ή πρότασης.





Αποτελέσματα

• Αναγνωρίστηκαν:

1.ένας ιδιωτισμός : στον έβδομο ουρανό (1.1.α.)

2.ένας λόγιος ιδιωτισμός: γόρδιος δεσμός (2.1.)

3.ένα κλασικό γαλλικό λογοτεχνικό έργο: οι άθλιοι των Παρισίων.(2.2.β.)

4.Ένα σύνθημα(3.1.γ): αντί για τον τίτλο της χολυγουντιανής κινηματογραφικής ταινίας, σεξ, ψέματα και βίντεο γνωστής σε αρκετούς κινηματογραφόφιλους Έλληνες κάποιας γενιάς (η ταινία είναι της τελευταίας δεκαετίας), το αγόρι των ερωτώμενων, με προσωπικό του γνώρισμα το ενδιαφέρον για τη διεθνή νεανική μουσική σκηνή, αναγνώρισε το γνωστό σύνθημα της γενιάς του Woodstok sex and drugs and rock n’ roll το οποίο σύνθημα προφανώς είναι η φράση που κρύβεται πίσω από τον τίτλο της ταινίας. Αναγνώρισε δηλαδή θα λέγαμε, σε μια ενδιαφέρουσα ανάγνωση, το παλίμψηστο του παλίμψηστου.

• Ενδιαφέρουσα ανάγνωση (1.2.β):

Το ερωτηματολόγιο συμπεριλάμβανε την ανάγνωση και του υπότιτλου -όπου υπήρχε- οπότε στο άρθρο με τίτλο Θηρίο- Αντίρριο, υπήρχε ο υπότιτλος η πρώτη κυρία των γεφυρών. Η φοιτήτρια διέκρινε το κυρά των αμπελιών, τίτλο συλλογής ποιημάτων του Γ. Ρίτσου, φράση η οποία έχει την ίδια φραστική δομή, με ίδιο προσδιοριζόμενο ουσιαστικό(κυρία-κυρά).

• Προσπάθεια (αποτυχημένη) (1.2.α).

το ψωμί παιδεία τηλε-υιοθεσία, παρέπεμψε στο άρτο και θέαμα των Ρωμαίων. Η φοιτήτρια αναγνώρισε το συνθηματικό χαρακτήρα της φράσης.



4. Συμπεράσματα:

Αναγνωρίστηκαν τέσσερα στα δεκαπέντε παλίμψηστα. Αναζητώντας τα κοινά γνωρίσματα των αναγνωρισθέντων, παρατηρούμε ότι τα δύο υπάρχουν και στη ρωσική γλώσσα, με την ίδια σημασία αλλά και χρήση. Πρόκειται για τον ιδιωτισμό στον έβδομο ουρανό(κατηγορία1.1) και το λόγιο ιδιωτισμό γόρδιο δεσμό(κατηγορία 2.1.).Ο λόγιος ιδιωτισμός, προφανώς είναι δάνειο από την ελληνική.

Τα άλλα δύο, αποτελούν παλίμψηστα πάνω σε εκφράσεις με διαπολιτισμική διάσταση. Έτσι, πίσω από το οι άθλιοι των Αθηνών αναγνωρίζεται ο τίτλος του μυθιστορήματος οι άθλιοι του Β. Ουγκώ, μυθιστόρημα της γαλλικής λογοτεχνίας που είναι κλασικό και παγκοσμίως γνωστό, επομένως διαπολιτισμικό. Επίσης διαπολιτισμικό και με παγκόσμια εμβέλεια στους χώρους των νέων είναι το σύνθημα sex and drugs and rock n’ roll, που χαρακτηρίζει την επανάσταση του ’68.

Δεν αναγνωρίστηκε καμία παγιωμένη έκφραση που η κατανόηση του μηνύματός της να προϋποθέτει κοινή γνώση της ελληνικής αποκλειστικά πολιτισμικής κληρονομιάς.

Σε αυτό το σημείο κρίνω σκόπιμο να αναφέρω μία παρατήρηση που έκανα στη διάρκεια του μαθήματος ‘κείμενα του τύπου’, η οποία δεν έχει την εγκυρότητα του ερωτηματολογίου, αλλά αποτελεί μία μαρτυρία που ενισχύει τα παραπάνω και θα μας βοηθήσει στη διεξαγωγή κάποιων πρόχειρων συμπερασμάτων. Στην αρχή των μαθημάτων δόθηκε στους φοιτητές άρθρο σχετικό με την απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους και τη νομοθετική ρύθμιση που πέρασε στην Ελλάδα το περασμένο καλοκαίρι. Ο τίτλος του άρθρου ήταν Η ανοησία βλάπτει σοβαρά την υγεία (Ελευθεροτυπία, Ιούλιος 2002). Αν και δεν μπορούσα να συμπεριλάβω αυτόν τον τίτλο στη μικρή μου έρευνα γιατί είχε προηγηθεί η διδασκαλία και είχε ήδη συζητηθεί στην τάξη η πρωτότυπη φράση το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία, μπορώ να διαβεβαιώσω ότι σχεδόν όλοι οι φοιτητές αναγνώρισαν το παλίμψηστο, επειδή η ίδια έκφραση είναι γραμμένη στα πακέτα των τσιγάρων και στη χώρα τους, επομένως είναι δια-πολιτισμική.

Από τα παραπάνω, βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι φοιτητές, φυσικοί ομιλητές της ρωσικής, σε επίπεδο προχωρημένων αναφορικά με την ελληνομάθεια, οι οποίοι κατακτούν την ελληνική γλώσσα ως ξένη σε γλωσσικό περιβάλλον ρωσικό, με ελάχιστα ερεθίσματα φυσικού ελληνικού λόγου – από τους τρεις έλληνες διδάσκοντες- οι οποίοι δεν εκτίθενται στην καθημερινότητα και τα δρώμενα της γλωσσικής κοινότητας των φυσικών ομιλητών της ελληνικής, αναγνωρίζουν ως παλίμψηστα α): τις παγιωμένες εκφράσεις –λαϊκές ή λόγιες-που συναντώνται και στην πρώτη τους γλώσσα άρα αποτελούν μέρος της γνώσης και της δικής τους γλωσσικής κοινότητας και συνεπώς συμπεριλαμβάνονται στο σημείο τομής των δύο γλωσσικών κοινοτήτων - ελληνικής και ρωσικής- και της κοινής τους γνώσης.

β) τις παγιωμένες εκφράσεις που ανήκουν στο σημείο τομής πολλών γλωσσικών κοινοτήτων παγκοσμίως, αποτελούν κοινή διαπολιτισμική κληρονομιά και μνήμη της παγκόσμιας κοινότητας.

Σημειωτέον ότι, όπως άλλωστε προκύπτει εύλογα από τα παραπάνω, η επαφή των ερωτώμενων με την Ελλάδα μέσα από τα προγράμματα στα οποία συμμετείχαν δε φαίνεται να παίζει κάποιο ρόλο- σύμφωνα πάντα με αυτό το μικρό δείγμα δεδομένων. Η γράφουσα θεωρεί ότι αυτή η μικρή έρευνα αποτελεί ένα ελάχιστο δείγμα και καλό είναι να αποφεύγονται οι γενικεύσεις, γι αυτό θα ήθελε να επεκτείνει την παρούσα έρευνα με περισσότερα παλίμψηστα και περισσότερους φοιτητές /τριες προκειμένου να βγουν ασφαλέστερα και πιο αντικειμενικά συμπεράσματα.

Αναφορικά με τη διδακτική μιας γλώσσας ως ξένης, μπορούμε να επισημάνουμε ότι η μελέτη των πολιτισμικών μηνυμάτων ανοίγει νέες προοπτικές στη διαγλωσσική και διαπολιτισμική προσέγγιση. Η εκπόνηση προγραμμάτων με στόχο την πολύγλωσση κατανόηση που οραματίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση προκειμένου να επιτευχθεί καλύτερη επικοινωνία και αλληλοκατανόηση μεταξύ των λαών οφείλει να στηριχτεί σε γλωσσικές έρευνες που παίρνουν σοβαρά υπόψη τους τον πολιτισμικό παράγοντα (Συμεωνίδου-Χριστίδου, 1998).

Όπως επίσης τονίζει ο Δαμανάκης (2001: 61), ως προς τη διδασκαλία των Στοιχείων Πολιτισμού θεωρούμε σημαντική τη θεματοποίηση ιστορικών και πολιτισμικών στοιχείων που συνδέουν τις δύο χώρες, οδηγούν στην ενεργοποίηση του διαπολιτισμικού κεφαλαίου των μαθητών και τους βοηθούν να συνειδητοποιήσουν την Κοινωνικοποιητική και διδακτική δύναμη κοινών πολιτισμικών και ιστορικών στοιχείων.

Μπορεί δηλαδή να χρησιμοποιηθεί στη διδακτική πράξη η κοινή πολιτισμική κληρονομιά που εκφράζεται μέσα από την πρώτη γλώσσα και τη γλώσσα στόχο (εκφράσεις, παροιμίες, ρήσεις, γνωμικά) αλλά και η παγκόσμια διαπολιτισμική κληρονομιά ως αφετηρία και στη συνέχεια, μετά από τη συνειδητοποίηση των κοινών σημείων να γίνει το πέρασμα στην επίγνωση και των διαφορών. Με αυτόν τον τρόπο, γίνεται το πέρασμα από το γνωστό στο άγνωστο, ενώ γίνεται και η σύνδεση του περιεχομένου των μαθημάτων με την ατομική και συλλογική εμπειρία (Cummins, 1999: 209).



Βιβλιογραφία

• Αρχάκης Α, Κονδύλη Μ. 2002. εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας. Νήσος, παραδόσεις 8. Αθήνα.
• Boutet J. 1984. εισαγωγή στην κοινωνιογλωσσολογία. (μτφρ. Α.Ιορδανίδου. Τσαμαδού Ει.). Γρηγόρη. Αθήνα.
• Cummins J.( μετάφραση Αργύρη Σ). 1999. Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση. Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μια Κοινωνία της Ετερότητας, Διαπολιτισμική Αγωγή, Gutenberg.
• Δαμανάκης Μ.(επιμέλεια).2001. Παιδεία ομογενών, θεωρητικές και εμπειρικές προσεγγίσεις, συνολική –έκθεση-μελέτη της επιστημονικής επιτροπής του Πανεπιστημίου Κρήτης, ΕΔΙΑΜΜΕ, Ρέθυμνο.
• De Carlo M.1998. l’ interculturel, cle international.
• Μπουτουλούση Ε. Προβληματισμοί σε θέματα ρατσισμού , κοινωνικών-πολιτισμικών-γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων και εκπαίδευσης . Σχεδιασμός στόχων και περιεχομένων ενός οδηγού για δασκάλους σχετικά με τις κοινωνικές ιδιαιτερότητες της διδασκαλίας μιας δεύτερης γλώσσας. Δράση 5, ‘πρόγραμμα μουσουλμανοπαίδων’.(ανέκδοτο). Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη.
• Παυλίδου Θ. 1997. επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης. Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη.
• Romaine S. 1994. language in society. Oxford University Press.
• Συμεωνίδου-Χριστίδου Τ. 1998. Εισαγωγή στη σημασιολογία. University Studio Press. Θεσ/νίκη.
• Tannen D. 1989. talking voices. Cambridge University Press.