Προτάσεις διδακτικής για το μάθημα της λογοτεχνίας

ΣΚΟΠΟΙ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

Η λογοτεχνία ως μορφή τέχνης δεν έχει «διδακτικούς σκοπούς». Έχει ως βασικό της σκοπό να δημιουργεί αισθητική απόλαυση και να μεταδίδει συγκίνηση. Ας θεωρήσουμε λοιπόν ως βασικό σκοπό της διδασκαλίας της λογοτεχνίας την απόλαυση του έργου από την πλευρά του μαθητή-αναγνώστη και τη συγκίνησή του. Συνήθως όμως η διδασκαλία δεν περιορίζεται στην ανάγνωση και την ερμηνεία ενός κειμένου αλλά συχνά περιλαμβάνει - αν δεν προϋποθέτει κιόλας - και την παροχή πληροφοριακού υλικού όπως είναι τα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα, η ένταξη του έργου σε μια συγκεκριμένη λογοτεχνική σχολή ή ρεύμα και πολύ συχνά στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής συγγραφής του. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι σκοπός του μαθήματος της διδασκαλίας της λογοτεχνίας είναι και η γνώση και πληροφόρηση του μαθητή σε ζητήματα ιστορίας της λογοτεχνίας. Τέλος, επειδή η λογοτεχνία είναι εξ ορισμού «γλώσσα», η διδασκαλία μπορεί να σταθεί και σε παρατηρήσεις που αφορούν τη χρήση της γλώσσας, δηλαδή στα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας και που φυσικά συνδέονται με το περιεχόμενο αφού στη λογοτεχνία υπάρχει το φαινόμενο της ενότητας μορφής και περιεχομένου, όλου και μέρους.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Οι στόχοι τίθενται κάθε φορά από τον διδάσκοντα και σχετίζονται καταρχήν με τις ανάγκες των μαθητών. Κινούνται ωστόσο υποχρεωτικά στον ορίζοντα των διδακτικών σκοπών. Θέλουμε για παράδειγμα να διδάξουμε το ποίημα του Σεφέρη, «Επί ασπαλάθων…». Στους διδακτικούς στόχους πέρα από την αισθητική απόλαυση του ποιήματος, μπορούμε να συμπεριλάβουμε αναφορές στην περίοδο της διδακτορίας, στο μηχανισμό της τραγωδίας, δηλαδή του δίπολου ύβρις-τίσις, στη χρήση, την ιστορία και το σημασιολογικό φορτίο των λέξεων «ασπάλαθος, γαλήνη, τύραννος» κτλ.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ

Παλιά αντίληψη: το διδακτικό «διάγραμμα»

Με βάση την παλιά αντίληψη ο διδάσκων έπρεπε να έχει προετοιμαστεί κατάλληλα ώστε ούτε λίγο ούτε πολύ να κάνει μια μικρή διάλεξη γύρω από το λογοτεχνικό κείμενο που έχει επιλέξει. Ξεκινώντας από τα βιογραφικά στοιχεία και το συνολικό έργο του συγγραφέα, και αφού αναφέρει το λογοτεχνικό είδος, τη σχολή στην οποία ανήκει το έργο, να περάσει από το μέτρο, την ομοιοκαταληξία κτλ, για να φτάσει υποτίθεται στην ερμηνεία δίνοντας μια αδιαμφισβήτητη απάντηση στο κλασικό ερώτημα: «τι θέλει να πει ο ποιητής». Συχνά ο διδάσκων τελείωνε με την εξαγωγή ηθικού διδάγματος που υποτίθεται και πάλι ότι αποτελούσε τον σκοπό της συγγραφής του κειμένου. Πιστεύω ότι στη διδακτική αυτή μέθοδο πολλοί από εσάς θα αναγνωρίσατε ήδη τον φιλόλογο ή το δάσκαλό σας.

Νέα αντίληψη: το διδακτικό «δοκίμιο»

Σύμφωνα με τη νέα αντίληψη, η διδασκαλία είναι ένα προφορικό δοκίμιο που συνθέτει ο διδάσκων μαζί με τους μαθητές στην τάξη. Στην περίπτωση αυτή η γνώση και ευαισθησία του διδάσκοντα λειτουργούν βοηθητικά και όχι για να δώσουν ή να επιβάλουν ήδη έτοιμες απαντήσεις που συνήθως ο διδάσκων έχει και αυτός με τη σειρά του διαβάσει κάπου αλλού.

Βασικές αρχές: 1) το κείμενο είναι ένας ζωντανός οργανισμός που δρα, λειτουργεί, συμπεριφέρεται

2) η ενότητα μορφής και περιεχομένου, ενότητα όλου και μέρους

3) η αναγνωστική κίνηση από τη μορφή (παρατήρηση) στο (ψυχικό) περιεχόμενο

4) η ενσωμάτωση των αναγκαίων «πληροφοριών» (φιλολογικών, ιστορικών κ.ά.) που απαιτούνται για την κατανόηση, στην επεξεργασία

5) η αναζήτηση στο σώμα του κειμένου του (κρυμμένου) νοήματος με μια διαδικασία μαιευτική

6) οι θεμελιώδεις αρχές του «δοκιμίου» είναι εμπράγματες: πηγάζουν από την ουσιαστική και άμεση επαφή με το κείμενο. Αυτό καθορίζει τους στόχους, τους άξονες και τα όρια του μαθήματος.

Πρόκειται επομένως για μέθοδο κειμενοκεντρική: όχι πια «τι θέλει να πει ο ποιητής», τρέχα γύρευε δηλαδή, αλλά: «τι λέει και πώς το λέει το ίδιο το κείμενο».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1ο βήμα

αφόρμηση

Διαμόρφωση συγκινησιακού και ιδεολογικού κλίματος (με άλλα λόγια, φτιάχνουμε ατμόσφαιρα).

2ο βήμα

εισαγωγή, καλύτερα να ξεκινήσουμε από τις ενδείξεις του ίδιου του κειμένου εφόσον υπάρχουν, π.χ. τόπος και χρονολογία συγγραφής. Μπορούμε φυσικά να αναφερθούμε στην εποχή που γράφτηκε το έργο ή χοντρικά στο περιεχόμενό του.

3ο βήμα: ανάγνωση

η οποία παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο και γι’ αυτό την κάνουμε εμείς

4ο βήμα

πρωτοβάθμια οπτική αντιμετώπιση του κειμένου, δομή, ενότητες νοηματικές ή αισθητικές (εικόνες) ιδιαίτερα αν πρόκειται για ποίημα. Προσοχή: δίνουμε ένα κριτήριο χωρισμού των ενοτήτων για να μην αναλωθούμε σε ατελείωτες συζητήσεις όπως στο παιχνίδι της κολοκυθιάς: «γιατί να χωρίσουμε εκεί και όχι εκεί, και τότε πού να χωρίσουμε».

5ο βήμα: κατανόηση, προσέγγιση (όχι ανάλυση!)

βάση κάθε λογοτεχνικού κειμένου: η λέξη, η φράση. Προσέχουμε πώς λέει κάτι όχι μόνο το τι λέει. Προσοχή: το νόημα το ζητάμε στα πεζογραφήματα όχι στα ποιήματα

Στα ποιήματα ο λόγος είναι εικονικός, δηλαδή ο ποιητής μιλάει με εικόνες

6ο βήμα

επισημαίνουμε το δραματικό στοιχείο και την εσωτερική κίνηση (τα συναισθήματα)

7ο βήμα

το στοχαστικό στοιχείο

8ο βήμα

η λειτουργία της γλώσσας: ηχητική, συντακτική, σημασιακή

9ο βήμα: Ανακεφαλαίωση

10ο βήμα: ασκήσεις, εργασίες που είτε ενσωματώνουμε στη διδασκαλία είτε τις δίνουμε για το σπίτι

οι ερωτήσεις να αφορούν προεκτάσεις του κειμένου, να είναι λίγες, απλές, συγκεκριμένες, να βγαίνουν από το κείμενο και να είναι δικές μας (όχι του βιβλίου)

Να είναι διαφόρων τύπων και όχι γενικές και αόριστες του τύπου «να σχολιάσετε…» ή «τι γνωρίζετε για…»

Ειδικότερα στην πεζογραφία προσέχουμε τα εξής:

α) την υπόθεση

β) το χρόνο και το χώρο

γ) σκηνικό της δράσης

δ) τους φορείς της δράσης (εσωτερικής και εξωτερικής)

ε) τους διαλόγους

Τάσος Χατζηαναστασίου

ΠΑΡΑΤΉΡΗΣΗ: Όσα αφορούν τη διδακτική μέθοδο και το ενδεικτικό σχέδιο διδασκαλίας αποτελούν στο μεγαλύτερο μέρος τους ανάπτυξη σημειώσεων από τα μαθήματα επιμόρφωσης του φιλόλογου Παναγιώτη Κοσμά για τους φιλολόγους της Θεσσαλονίκης το 1997 και το 1998. Επιφυλάσσομαι για την αποστολή συμπληρωματικού κειμένου για τη διδακτική αξιοποίηση λογοτεχνικού κειμένου.