Πρόκειται για σημειώσεις που αφορούν τη διδασκαλία του μαθήματος της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας και Γλώσσας που είχα φέτος την τιμή να διδάξω ως συνεργάτης του καθηγητή κ Βιτσέντζο Ρότολο. Δυστυχώς ο κ. Ρότολο βγαίνει στη σύνταξη και δεν θα τον έχουμε του χρόνου στο πανεπιστήμιο. Πρέπει να πως ότι αισθάνομαι τυχερός που μπόρεσα να παρακολουθήσω τις παραδόσεις του και να συνεργαστώ έστω αυτό το τελευταίο εξάμηνο της ακαδημαϊκής του καριέρας μαζί του.

Ελπίζω συνάδελφοι ότι με αυτές τις σημειώσεις - σκηνοθετικές οδηγίες θα μπορέσουμε να ξαναδιαβάζουμε μαζί και να συζητήσουμε ενδεχομένως το υπέροχο αλλά πολύ δύσκολο αυτό ποίημα.ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΕΙΚΑΣΙΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΚΙΧΛΗ ΤΟΥ ΣΕΦΕΡΗ

A. Μερικά ιστορικά στοιχεία

28.10.1940-6.4.1941 Ελληνοϊταλικός πόλεμος

6.4.1941-20.4.1941 Ελληνογερμανικός πόλεμος

23.4.1941 Ελληνική συνθηκολόγηση. Αρχίζει η κατοχή από την Ιταλία, τη Γερμανία και τη Βουλγαρία

Ένοπλη αντίσταση από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και άλλες μικρότερες οργανώσεις. Η ελεγχόμενη από τους Βρετανούς εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ βρίσκονται στο Κάιρο. Μαζί με την κυβέρνηση βρίσκεται και ο Σεφέρης.

5.10.1944 Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση βρίσκεται στην Ιταλία. Ο Σεφέρης γράφει τον «Τελευταίο σταθμό» στην Cava dei Tirreni

Ερχόμαστε απ’ την άμμο της έρημος απ’ τις θάλασσες του Πρωτέα… καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες στο κλουβί του… ή ακόμη ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων.

18.10.1944 Απελευθέρωση. Το μεγαλύτερο μέρος της χώρας βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο του στρατού των αριστερών ανταρτών, του ΕΛΑΣ και τον πολιτικό έλεγχο του ΕΑΜ. Δεν λείπουν οι διώξεις κατά των οπαδών της αντίπαλης πλευράς. Η κυβέρνηση φτάνει στην Αθήνα και προσπαθεί να αφοπλίσει τον ΕΛΑΣ.

3.12.1944 Το EAM αντιδρά στον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Η χωροφυλακή πυροβολεί κατά του άοπλου πλήθους. Υπάρχουν νεκροί. Αρχίζουν τα γεγονότα του Δεκέμβρη, δηλαδή η μάχη της Αθήνας, τα «Δεκεμβριανά».

3.2.1944-10.1.1945 Δεκεμβριανά: Από τη μια μεριά, η χωροφυλακή, η «ταξιαρχία Ρίμινι», βρετανικές δυνάμεις και ένοπλοι ακροδεξιών οργανώσεων και από την άλλη ο ΕΛΑΣ που είχε κάτω από τον έλεγχό του όλη την πόλη εκτός από μια μικρή περιοχή του κέντρου. Η μάχη τελειώνει με την ήττα του ΕΛΑΣ.

12.2.1945 Συμφωνία της Βάρκιζας.

1945 Η άκρα δεξιά εκμεταλλεύεται τη συμφωνία και προβαίνει σε τρομοκρατικές επιθέσεις κατά αριστερών, συμπαθούντων αλλά ακόμη και κατά μετριοπαθών πολιτών.

31.3.1946 Εκλογές. Η αριστερά διαμαρτύρεται κατά της τρομοκρατίας και δεν συμμετέχει. Την προηγούμενη νύχτα ομάδα αριστερών ανταρτών χτυπά στη βόρειο Ελλάδα. Αρχίζει έτσι ο Εμφύλιος Πόλεμος που διαρκεί μέχρι τον Αύγουστο του 1949 με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού του KKE.

22-31.10.1946, Πόρος, ξενοδοχείο «Γαλήνη». Ο Σεφέρης γράφει την «Κίχλη» ως συνέχεια του «Τελευταίου Σταθμού».

Β. Η ΚΙΧΛΗ

Η Ελλάδα βγαίνει από τον πόλεμο (1940-1941) και τη ναζιστική κατοχή κατεστραμμένη (1941-1944). Ακολουθούν τα Δεκεμβριανά, η τρομοκρατία της άκρας δεξιάς και ο εμφύλιος πόλεμος. Ο Σεφέρης όμως τον Οκτώβριο του 1946 βρίσκεται στον Πόρο για διακοπές σε μια ατμόσφαιρα όμορφη, γαλήνια και αισθησιακή. Νιώθει επιτέλους «σπίτι του», αλλά την ίδια στιγμή ανησυχεί για την κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Υπάρχει μια έντονη αντίθεση ανάμεσα στη συλλογική του συνείδηση και την ατομική του κατάσταση στον Πόρο. Γράφοντας το ποίημα Κίχλη επιστρέφουν οι κοινές στον Σεφέρη ιδέες και μορφές: Ο Οδυσσέας/Ελλάδα, το σπίτι του, η αισθησιακή γυναίκα (Κίρκη), η συμπαθητική μα αδιάφορη και ανήμπορη μετριότητα (Ελπήνωρ) και το δίκιο ως έκφραση της αρχαίας Δίκης.

Α΄ ΜΕΡΟΣ

Το σπίτι κοντά στη θάλασσα (Πόρος, «Γαλήνη»)

Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν…τρελαίνουνται στα καταφύγια

Μιλάει ο ποιητής-Οδυσσέας για την ατομική και εθνική εμπειρία.

Μη μου μιλάς για τ’ αηδόνι…με την ουρά της.

Η αισθησιακή ατμόσφαιρα του Πόρου

δεν ξέρω πολλά πράγματα από σπίτια…καμιά φορά σα σταματήσω.

Τα σπίτια γεννιούνται, αλλάζουν, αισθάνονται

ακόμη καμιά φορά…κάτω από τη σκάλα

Έρχονται οι εικόνες του Ελπήνορα και της Κίρκης που αδιαφορεί για τους μεθυσμένους συντρόφους του Οδυσσέα. Έχει μάτια μόνο για τον Οδυσσέα

B΄ ΜΕΡΟΣ

Ο ηδονικός Ελπήνωρ

α΄ σκηνή

Ο Ελπήνορας μιλάει στην Κίρκη. Προσπαθεί να την κατακτήσει αλλά εκείνη αδιαφορεί: Στο φεγγάρι τ’ αγάλματα λυγίζουν κάποτε. Το φεγγάρι είναι η Κίρκη. Αυτός προσπαθεί να εκφράσει ποιητικά την επιθυμία του γι’ αυτήν και αυτή τον προσγειώνει στην πεζή πραγματικότητα: τ’ αγάλματα είναι στο μουσείο. Αυτός συνεχίζει με εικόνες που αναφέρονται στην Κίρκη: εσύ’ σαι το ρημάδι…μιλούν για περιστατικά που θα ήθελες να μην υπάρχουν…Αυτή όμως ενοχλείται και του λέει: καληνύχτα.

β΄σκηνή

Το ραδιόφωνο

Το ραδιόφωνο παίζει ένα χαρούμενο τραγούδι σε μορφή μπαλάντας. Οι δύο τελευταίοι όμως στίχοι κάθε στροφής αναφέρονται στην Κίρκη: Γυναίκα που έμεινες χωρίς αφή, άκουσε των ανέμων την ταφή…Γυναίκα που έχασες το φως, άκουσε τραγουδά ο τυφλός…Γυναίκα που έχασες το νου, άκου, περνά το ξόδι του καιρού.

Η Κίρκη έχει χάσει την αφή, την όραση και το νου της. Μπορεί να τα ξαναβρεί όμως αν συνειδητοποιήσει τη δική της αλήθεια αλλά και της εποχής που έρχεται να μας θυμίσει ένας άλλος σταθμός που καλύπτει τον προηγούμενο με το δελτίο ειδήσεων: « Αθήναι…ο πόλεμος…». Η αλήθεια εκφράζεται μέσα από εικόνες θανάτου: των ανέμων η ταφή, το ξόδι (κηδεία) του νερού. Την αλήθεια την φανερώνει ο τυφλός τραγουδιστής-ποιητής: ο Όμηρος. Με αυτόν επανέρχονται τα αιώνια θέματα της Οδύσσειας: πόλεμος, νόστος, έρωτας, θάνατος.

Ο Σεφέρης ονομάζει τον πόλεμο ψυχαμοιβό, αργυραμοιβό των ψυχών.

Γ΄ ΜΕΡΟΣ

Το ναυάγιο της Κίχλης

Άκουσα τη φωνή… απλώνουνταν γαλήνη

Η περιγραφή της εικόνας του ναυαγίου

Κι άλλες φωνές σιγά –σιγά… ο θεός το ξέρει

Η λ (νέκυια) της Οδύσσειας. Η Κίρκη στέλνει τον Οδυσσέα στον κάτω κόσμο. Το κομμάτι μέσα σε εισαγωγικά αποτελεί τις τελευταίες φράσεις της «Απολογίας του Σωκράτη».

Προσοχή: 1. Οδυσσέας – Σεφέρης – Έλληνες μιλούν με τους νεκρούς. Πώς μιλάμε με τους νεκρούς; Μήπως όλα αυτά που μελετούμε και διαβάζουμε, π.χ. Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Δάντη δεν είναι παρά «συζήτηση με νεκρούς»; Μήπως το παρελθόν δεν είναι πάντοτε ζωντανό μέσα στο παρόν; 2. Η λέξη δίκιο είναι το σωστό, η αλήθεια, η δικαιοσύνη, και όχι το «δικαίωμα», το δίκιο είναι πιο κοντά στην αρχαία αντίληψη περί Δίκης (Βλέπε τον Ηράκλειτο: ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα ειδεμή Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσι), 3. Ο Σωκράτης προτιμά το θάνατο από την εξορία. Δεν θα μπορούσε να ζήσει έξω και μακριά από την πόλη-πατρίδα-σπίτι του.

Χώρες του ήλιου και δεν μπορείτε ν’ αντικρίσετε τον ήλιο.

Χώρες του ανθρώπου και δεν μπορείτε ν’ αντικρίσετε τον άνθρωπο.

Η κρίση του δυτικού κόσμου

Το Φως

Το Φως είναι η αλήθεια, η δικαιοσύνη αλλά και το «σπίτι».

Αυτό το κομμάτι μοιάζει μ’ ένα βίντεο-κλιπ με σκηνές που αλλάζουν με ταχύτητα και σταματούν απότομα. Σ’ αυτό συνηγορούν και οι μουσικές εικόνες (ο χορός, τα δοξάρια, τραγούδησε, τα τζιτζίκια)

Τι βλέπουμε; Πολλά πράγματα μαζί.

Τη μοναξιά του ποιητή σε μια κατάσταση στην οποία η πλειοψηφία υιοθετεί ακραίες στάσεις και απόψεις

καθώς περνούν τα χρόνια…λιγότερες φωνές

Τη δυσκολία να ερμηνεύσουμε την πραγματικότητα

Όπως τη νύχτα…μες στο σκοτάδι

Την όμορφη αισθησιακή γυναίκα που όμως μοιάζει με απατηλή εικόνα

ξέρεις…γύμνια

και βγαίνει από τη θάλασσα όπως η Αφροδίτη

βγαίνει απ’ το κύμα δροσερό κλωνάρι

επαναλαμβάνεται η ιδέα του αγάλματος

ο δωρικός χιτώνας…στο σκοτάδι

Τους νέους που πολεμούν και πεθαίνουν

κι αυτούς που αφήσαν την παλαίστρα…οι άσπρες λήκυθοι

τον εμφύλιο πόλεμο

που γέννησε τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη

την αγάπη και τον θάνατο

Τραγούδησε μικρή Αντιγόνη… μιλώ για την αγάπη

σκοτεινή κοπέλα

και στο τέλος την «κάθαρση»

ο τύραννος μέσα απ’ τον άνθρωπο έχει φύγει

όποιος ποτέ του δεν αγάπησε θ’ αγαπήσει στο φως

και στη συνέχεια όλα εξαφανίζονται απότομα

πώς σταματούν ξαφνικά κι όλα μαζί τα τζιτζίκια.

στίχος 58: δακρυσμένο γέλιο: δακρυόεν γελάσασα

(Ιλιάδα Ζ΄ Έκτορος και Ανδρομάχης ομιλία: 484)

Τάσος Χατζηαναστασίου

Παλέρμο, Μάιος – Ιούνιος 2003

Δραστηριότητες:

1. Πολλαπλές αναγνώσεις του ποιήματος κατά μέρος και κατά ενότητα

2. Γλωσσική εξομάλυνση, σχολιασμός της γλώσσας του Σεφέρη

3. Δίνεται παράλληλα η μετάφραση στα ιταλικά εν προκειμένω για ατομική μελέτη στο σπίτι

4. Από κοινού αναζήτηση των «πηγών» του Σεφέρη (Όμηρος, Απολογία Σωκράτους, αρχαία τραγωδία, Ερωτόκριτος, κτλ) εφόσον πρόκειται για κλασικούς φιλολόγους

5. Από κοινού ερμηνεία του ποιήματος με βάση τις πληροφορίες που παρέχει ο διδάσκων. Συζήτηση.

6. Θεατρική απόδοση του β΄ μέρους με κατανομή ρόλων

7. Απόπειρα «σκηνοθεσίας» του ποιήματος. Θέματα προς διερεύνηση: πώς φαντάζονται τα πρόσωπα; τι ρούχα θα φορούσαν; πώς θα μιλούσαν κτλ πώς φαντάζονται τον χώρο;

οπτικοακουστικό υλικό

1. φωτογραφίες από την ιστορική συγκυρία (Μικρασιατική Καταστροφή, Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Δεκεμβριανά, Εμφύλιος)

2. βιντεοκασσέτα από το ντοκιμαντέρ «Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γιώργος Σεφέρης», (Στέλιος Χαραλαμπόπουλος, παραγωγή ΕΚΚ, ΝΕΤ, Τετρακτύς), εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2001)

Τάσος Χατζηαναστασίου